6 / 4 و این چند آسیب
6 / 4و این چند آسیبپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسیب عبادت ، سستی ورزیدن است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر چیزی ، آفتی دارد و آفت این رأی ، گرایش [ و جانبداری ]هوس است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسیب بزرگ زادگی ، فخرفروشی است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسیب بزرگ زادگی ، فخرفروشی و خودپسندی است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسیب زیبایی ، زناست .
.
ص: 200
عنه صلی الله علیه و آله :آفَهُ الجَمالِ الخُیَلاءُ (1) . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :العُجبُ آفَهُ الشَّرَفِ . (3)
عنه علیه السلام :آفَهُ الغِنَی البُخلُ . (4)
عنه علیه السلام :آفَهُ النِّعَمِ الکُفرانُ . (5)
عنه علیه السلام :آفَهُ الطَّلَبِ عَدَمُ النَّجاحِ . (6)
عنه علیه السلام :آفَهُ المَجدِ عَوائِقُ القَضاءِ . (7)
عنه علیه السلام :مَن قَلَّت مَخافَتُهُ کَثُرَت آفَتُهُ . (8)
عنه علیه السلام :آفَهُ المُشاوَرَهِ انتِقاضُ الآراءِ . (9)
عنه علیه السلام :آفَهُ الذَّکاءِ المَکرُ . (10)
عنه علیه السلام :آفَهُ العَدلِ الظّالِمُ القادِرُ . (11)
.
1- .الخُیَلاء : الکبر والعجب (النهایه : ج 2 ص 93 «خیل») .
2- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 373 ح 5762 عن حمّاد بن عمرو عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، التوحید : ص 376 ح 20 عن أبی البختری عن الإمام الصادق عنه آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، الخصال : ص 416 ح 7 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، تحف العقول : ص 6 ؛ کنز العمّال : ج 16 ص 112 ح 44091 نقلاً عن شعب الإیمان .
3- .غرر الحکم : ج 1 ص 233 ح 940 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 41 ح 940 .
4- .غرر الحکم : ج 3 ص 112ح 3969 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3710 .
5- .غرر الحکم : ج 3 ص 98 ح 3917 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3725 .
6- .غرر الحکم : ج 3 ص 106 ح 3944 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3733 .
7- .مختصر بصائر الدرجات : ص 139 ، غرر الحکم : ج 3 ص 99 ح 3922 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3728 .
8- .غرر الحکم : ج 5 ص 280 ح 8364 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 447 ح 7899 .
9- .غرر الحکم : ج 3 ص 102 ح 3927 .
10- .غرر الحکم : ج 3 ص 99 ح 3920 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3707 .
11- .غرر الحکم : ج 3 ص 108 ح 3953 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3720 وفیه «السلطان الجائر» بدل «الظالم القادر» .
ص: 201
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسیب زیبایی ، خودبزرگ بینی است .
امام علی علیه السلام :خودپسندی ، آفت بزرگ زادگی است .
امام علی علیه السلام :آسیب توانگری ، بخل است .
امام علی علیه السلام :آسیب نعمت ها ، ناسپاسی کردن است .
امام علی علیه السلام :آسیبِ جستن ، نیافتن است .
امام علی علیه السلام :آسیبِ [رسیدن به] بزرگی ، موانع قضا[ی الهی] است .
امام علی علیه السلام :هر که ترسیدنش اندک باشد ، آسیب [دیدن] او بسیار می شود .
امام علی علیه السلام :آسیب رایزنی ، شکسته شدن رأی هاست .
امام علی علیه السلام :آسیب زیرکی، حیله گری است .
امام علی علیه السلام :آسیب دادگری ، ستمگرِ قدرتمند است .
.
ص: 202
عنه علیه السلام :آفَهُ العُمرانِ جَورُ السُّلطانِ . (1)
عنه علیه السلام :آفَهُ الاِقتِصادِ البُخلُ . (2)
عنه علیه السلام :آفَهُ الطّاعَهِ العِصیانُ . (3)
عنه علیه السلام :العَجزُ آفَهٌ . (4)
عنه علیه السلام :آفَهُ المَعاشِ سوءُ التَّدبیرِ . (5)
عنه علیه السلام :آفَهُ الشَّرَفِ الکِبرُ . (6)
عنه علیه السلام :رُبَّ مُتَحَرِّزٍ (7) مِن شَیءٍ فیهِ آفَتُهُ . (8)
عنه علیه السلام :آفَهُ الجَلَدِ (9) الفُحشُ . (10)
عنه علیه السلام :آفَهُ الجودِ الفَقرُ . (11)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :آفَهُ الشَّجاعَهِ البَغیُ . (12)
.
1- .غرر الحکم : ج 3 ص 109 ح 3954 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3717 .
2- .غرر الحکم:ج3 ص106 ح3942، عیون الحکم والمواعظ:ص181ح3710وفیه«الغِنی»بدل«الإقتصاد».
3- .غرر الحکم : ج 3 ص 98 ح 3918 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3726 .
4- .نهج البلاغه : الحکمه 4 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 68 ح 1735 ، بحار الأنوار : ج 73 ص 160 ح 7 ؛ دستور معالم الحکم : ص 19 .
5- .غرر الحکم : ج 3 ص 111 ح 3965 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3724 .
6- .غرر الحکم : ج 3 ص 98 ح 3919 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3706 .
7- .احتَرَزَ منه وتحرّز : جعل نفسه فی حرز منه (لسان العرب : ج 5 ص 333 «حرز») .
8- .غرر الحکم : ج 4 ص 72 ح 5336 .
9- .الجَلَد : الشدَّه والقُوَّه (القاموس المحیط : ج 1 ص 283 «جلد») .
10- .کنز العمّال : ج 16 ص 204 ح 44226 نقلا عن وکیع فی الغرر .
11- .غرر الحکم : ج 3 ص 108 ح 3951 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3714 .
12- .التوحید : ص 376 ح 20 عن أبی البختری عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، الخصال : ص 416 ح 7 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، تحف العقول : ص 6 ، بحار الأنوار : ج 69 ص389 ح 59 ؛ المعجم الکبیر : ج 3 ص 69 ح 2688 ، تهذیب الکمال : ج 6 ص 240 ، مسند الشهاب : ج 1 ص 78 ح 51 ، تاریخ دمشق : ج 13 ص 257 ح 3269 کلّها عن الحارث عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، کنز العمّال : ج 16 ص112 ح 44091 نقلاً عن شعب الإیمان .
ص: 203
امام علی علیه السلام :آسیب آبادانی ، ستمگریِ فرمان رواست .
امام علی علیه السلام :آسیب صرفه جویی ، بخل است .
امام علی علیه السلام :آسیب فرمانبری ، نافرمانی است .
امام علی علیه السلام :ناتوانی ، آسیب است .
امام علی علیه السلام :آسیب معاش ، سوء تدبیر است .
امام علی علیه السلام :آسیبِ بزرگی ، تکبّر است .
امام علی علیه السلام :بسا کسی که از چیزی پرهیز می کند ، در حالی که آسیبِ او در همان پرهیز اوست .
امام علی علیه السلام :آسیب زورمندی ، ناسزاگویی است .
امام علی علیه السلام :آسیب بخشندگی ، ناداری است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسیب دلاوری ، زورگویی است .
.
ص: 204
عنه صلی الله علیه و آله :آفَهُ الشَّجاعَهِ الفَخرُ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ الشُّجاعِ إضاعَهُ الحَزمِ . (2)
عنه علیه السلام :آفَهُ النَّجابَهِ الکِبرُ . (3)
عنه علیه السلام :آفَهُ الوَفاءِ الغَدرُ . (4)
عنه علیه السلام :آفَهُ الحَزمِ فَوتُ الأَمرِ . (5)
عنه علیه السلام :آفَهُ الأَمانَهِ الخِیانَهُ . (6)
عنه علیه السلام :آفَهُ الهَیبَهِ المِزاحُ . (7)
عنه علیه السلام :آفَهُ العُهودِ قِلَّهُ الرِّعایَهِ . (8)
عنه علیه السلام :آفَهُ العُدولِ قِلَّهُ الوَرَعِ . (9)
عنه علیه السلام :لِکُلِّ شَیءٍ آفَهٌ وآفَهُ الخَیرِ قَرینُ السَّوءِ . (10)
.
1- .شعب الإیمان : ج 4 ص 158 ح 4647 عن عاصم بن ضمره عن الإمام علیّ علیه السلام ، کنز العمّال : ج 16 ص 121 ح 44136 .
2- .غرر الحکم : ج 3 ص 105 ح 3938 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3742 وفیه «الشجاعه» بدل «الشجاع» .
3- .کنز العمّال : ج 16 ص 204 ح 44226 نقلا عن وکیع فی الغرر .
4- .غرر الحکم : ج 3 ص 110 ح 3960 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3694 .
5- .غرر الحکم : ج 3 ص 110 ح 3961 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3695 .
6- .غرر الحکم : ج 3 ص 110 ح 3962 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3721 .
7- .غرر الحکم : ج 3 ص 106 ح 3943 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3732 .
8- .غرر الحکم : ج 3 ص 107 ح 3946 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3734 .
9- .غرر الحکم : ج 3 ص 105 ح 3937 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3737 .
10- .غرر الحکم : ج 5 ص 99 ح 7303 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 402 ح 6787 .
ص: 205
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسیب دلاوری ، به خود نازیدن است .
امام علی علیه السلام :آسیب دلاور ، وا نهادن احتیاط است .
امام علی علیه السلام :آسیب بزرگ زادگی ، خودبرتربینی است .
امام علی علیه السلام :آسیب وفاداری ، پیمان شکنی است .
امام علی علیه السلام :آسیب دوراندیشی و احتیاط ، کار از کار گذشتن [و از دست رفتن فرصت ]است .
امام علی علیه السلام :آسیب امانت ، خیانت است .
امام علی علیه السلام :آسیب هیبت ، شوخی است .
امام علی علیه السلام :آسیب پیمان ها ، رعایت نکردن آنهاست .
امام علی علیه السلام :آسیب اشخاص عادل ، ناپارسایی است .
امام علی علیه السلام :هر چیزی آسیبی دارد و آسیب خوبی ، همدم بد است .
.
ص: 206
عنه علیه السلام :آفَهُ العِبادَهِ الرِّیاءُ . (1)
عنه علیه السلام :آفَهُ العَمَلِ تَرکُ الإِخلاصِ . (2)
عنه علیه السلام :آفَهُ العَمَلِ البِطالَهُ . (3)
عنه علیه السلام :آفَهُ الکَلامِ الإِطالَهُ . (4)
عنه علیه السلام :آفَهُ الوَرَعِ (5) قِلَّهُ القَناعَهِ . (6)
عنه علیه السلام :آفَهُ الرِّیاضَهِ غَلَبَهُ العادَهِ . (7)
عنه علیه السلام :الجُبنُ آفَهٌ . (8)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :آفَهُ السَّماحَهِ (9) المَنُّ . (10)
عنه صلی الله علیه و آله :آفَهُ السَّخاءِ المَنُّ . (11)
.
1- .غرر الحکم : ج 3 ص 99 ح 3921 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3727 ؛ کنز العمّال : ج 16 ص 204 ح 44226 نقلاً عن وکیع فی الغرر .
2- .غرر الحکم : ج 3 ص 108 ح 3949 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3701 بزیاده «فیه» فی آخره .
3- .غرر الحکم : ج 3 ص 112 ح 3967 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3698 .
4- .غرر الحکم : ج 3 ص 111 ح 3966 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3696 .
5- .الوَرَعُ : الکفّ عن المحارم والتحرُّج منه (النهایه : ج 5 ص 174 «ورع») .
6- .غرر الحکم : ج 3 ص 104 ح 3935 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3741 .
7- .غرر الحکم : ج 3 ص 104 ح 3933 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3739 .
8- .غرر الحکم : ج 1 ص 33 ح 89 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 31 ح 499 .
9- .سَمَحَ یَسمَحُ سَماحهً : جاد وأعطی أو وافق علی ما اُرید منه (المصباح المنیر : ص 288 «سمح») .
10- .التوحید : ص 376 ح 20 عن أبی البختری عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، المحاسن : ج 1 ص 81 ح 47 عن السریّ بن خالد عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، تحف العقول : ص 6 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 61 ح 4 ؛ المعجم الکبیر : ج 3 ص 69 ح 2688 ، مسند الشهاب : ج 1 ص 78 ح 74 ، تهذیب الکمال : ج 6 ص 240 کلّها عن الحارث عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، کنز العمّال : ج 16 ص 117 ح 44121 نقلاً عن شعب الإیمان .
11- .الخصال : ص 416 ح 7 عن مسعده بن صدقه الربعی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، غرر الحکم : ج 3 ص 99 ح 3923 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3729 کلاهما عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 69 ص 389 ح 59 .
ص: 207
امام علی علیه السلام :آسیب عبادت ، ریاکاری است .
امام علی علیه السلام :آسیب عمل ، نداشتن اخلاص است .
امام علی علیه السلام :آسیب کار ، بی کاری است .
امام علی علیه السلام :آسیب سخن گفتن ، درازگویی است .
امام علی علیه السلام :آسیب پارسایی ، نداشتن قناعت است .
امام علی علیه السلام :آسیب ریاضت ، چیره گشتن عادت است .
امام علی علیه السلام :کم دلی (ترسو بودن) ، یک آسیب است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسیب بخشش ، منّت نهادن است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسیب دَهِش ، منّت نهادن است .
.
ص: 208
عنه صلی الله علیه و آله :آفَهُ الحِلمِ السَّفَهُ (1) . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ الحِلمِ الذُّلُّ . (3)
عنه علیه السلام :آفَهُ العَطاءِ المَطلُ (4) . (5)
عنه علیه السلام :آفَهُ النُّجحِ الکَسَلُ . (6)
عنه علیه السلام :آفَهُ الحَیاءِ الضَّعفُ . (7)
.
1- .السَّفَهُ : نقص فی العقل ، وأصله الخِفّهُ (المصباح المنیر : ص 280 «سفه») .
2- .الخصال : ص 416 ح 7 عن مسعده بن صدقه الربعی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 69 ص 389 ح 59 ؛ المعجم الکبیر : ج 3 ص 69 ح 2688 ، مسند الشهاب : ج 1 ص 78 ح 74 ، تاریخ دمشق : ج 13 ص 257 ح3269 کلّها عن الحارث عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، کنز العمّال : ج 16 ص 113 ح 44091 نقلاً عن شعب الإیمان .
3- .غرر الحکم : ج 3 ص 105 ح 3940 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3744 ؛ الزهد لابن المبارک : ص 286 ح 829 عن ابن أنعم من دون إسناد إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام ، کنز العمّال : ج 16 ص 204 ح 44226 نقلاً عن وکیع فی الغرر .
4- .مطلَهُ بدینهِ : إذا سوّفه بوعد الوفاء مرّهً بعد اُخری (المصباح المنیر : ص 575 «مطل») .
5- .غرر الحکم : ج 3 ص 105 ح 3941 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3745 .
6- .غرر الحکم : ج 3 ص 112 ح 3968 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3708 .
7- .کنز العمّال : ج 16 ص 204 ح 44226 نقلاً عن وکیع فی الغرر .
ص: 209
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسیب بردباری (/ خردمندی) سَبُکی کردن است .
امام علی علیه السلام :آسیب بردباری ، خواری است .
امام علی علیه السلام :آسیب بخشش ، تعلّل ورزیدن است .
امام علی علیه السلام :آسیب کامیابی ، تنبلی است .
امام علی علیه السلام :آسیب حیا ، ناتوانی است .
.
ص: 210
الفَصلُ السابع: الآفات السیاسیّه والاجتماعیّه والثقافیّه7 / 1حُبُّ الدُّنیارسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ عَزَّ وجَلَّ جَعَلَ لِکُلِّ شَیءٍ آفَهً تُفسِدُهُ ، وأعظَمُ الآفاتِ آفَهٌ تُصیبُ اُمَّتی: حُبُّهُمُ الدُّنیا وجَمعُهُمُ الدّینارَ وَالدِّرهَمَ ، لا خَیرَ فی کَثیرٍ مِن جَمعِهِما إلّا مَن سَلَّطَهُ اللّهُ عَلی هَلَکَتِها فِی الحَقِّ . (1)
7 / 2العالِمُ الفاجِرُالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ العامَّهِ العالِمُ الفاجِرُ . (2)
7 / 3خُبثُ السَّریرَهِالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ الوُزَراءِ خُبثُ السَّریرَهِ (3) . (4)
.
1- .الفردوس : ج 1 ص 171 ح 641 عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 3 ص 221 ح 6248 .
2- .غرر الحکم : ج 3 ص 108 ح 3952 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3719 .
3- .السرائر : ما اُسرّ فی القلوب والعقائد والنیّات وغیرها (مجمع البحرین : ج 2 ص 836 «سرر») .
4- .غرر الحکم : ج 3 ص 102 ح 3929 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3693 وفیه «سوء» بدل «خبث» .
ص: 211
فصل هفتم : آسیب های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی
7 / 1 دنیادوستی
7 / 2 دانشمند فاسد
7 / 3 بدجنسی
فصل هفتم : آسیب های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی7 / 1دنیادوستیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عز و جل برای هر چیزی ، آسیبی قرار داده است که آن را تباه می سازد . بزرگ ترینِ آسیب ها ، آسیبی است که به امّت من می رسد : دنیادوستی آنان و اندوختن دینار و دِرَم . در گرد آوردن بسیارِ این دو خیری نیست ، مگر برای کسی که خداوند ، او را قدرت بر هزینه کردن آنها در راه حق دهد .
7 / 2دانشمند فاسدامام علی علیه السلام :آسیب توده مردم ، دانشمند فاسد است .
7 / 3بدجنسیامام علی علیه السلام :آسیب وزیران ، بدنهادی (بدجنسی) است .
.
ص: 212
7 / 4الطَّمَعُالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ القُضاهِ الطَّمَعُ . (1)
7 / 5ضَعفُ السِّیاسَهِالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ الزُّعَماءِ ضَعفُ السِّیاسَهِ . (2)
7 / 6ضَعفُ الحِمایَهِالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ المُلکِ ضَعفُ الحِمایَهِ . (3)
7 / 7عَجزُ العُمّالِالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ الأَعمالِ عَجزُ العُمّالِ . (4)
7 / 8اِستِضعافُ الخَصمِالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ القَوِیِّ استِضعافُ الخَصمِ . (5)
.
1- .غرر الحکم : ج 3 ص 104 ح 3936 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3736 .
2- .غرر الحکم : ج 3 ص 103 ح 3931 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3703 .
3- .غرر الحکم : ج 3 ص 107 ح 3945 .
4- .غرر الحکم : ج 3 ص 109 ح 3958 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3711 .
5- .غرر الحکم : ج 3 ص 105 ح 3939 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3743 .
ص: 213
7 / 4 طمع
7 / 5 ضعف سیاست
7 / 6 ضعف حمایت
7 / 7 ناتوانی کارگزاران
7 / 8 ناتوان شمردن دشمن
7 / 4طمعامام علی علیه السلام :آسیب قاضیان ، طمع است .
7 / 5ضعف سیاستامام علی علیه السلام :آسیب پیشوایان ، ضعف سیاست است .
7 / 6ضعف حمایتامام علی علیه السلام :آسیب کشورداری ، ضعف حمایت است .
7 / 7ناتوانی کارگزارانامام علی علیه السلام :آسیب کارها ، ناتوانی کارگزاران است .
7 / 8ناتوان شمردن دشمنامام علی علیه السلام :آسیب توانمند ، ناتوان شمردن دشمن است .
.
ص: 214
7 / 9سوءُ السّیرَهِالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ المُلوکِ سوءُ السّیرَهِ . (1)
7 / 10البَغیُالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ الاِقتِدارِ البَغیُ (2) وَالعُتُوُّ (3) . (4)
7 / 11الفَخرُالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ الرِّیاسَهِ الفَخرُ . (5)
7 / 12مَنعُ الإِحسانِالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ القُدرَهِ مَنعُ الإِحسانِ . (6)
.
1- .غرر الحکم : ج 3 ص 102 ح 3928 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3692 .
2- .بغی علی الناس : ظَلَمَ واعتدی (المصباح المنیر : ص 57 «بغی») .
3- .العُتوّ : التکبُّر والتجبُّر (النهایه : ج 3 ص 181 «عتا») .
4- .غرر الحکم : ج 3 ص 113 ح 3972 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3699 .
5- .غرر الحکم : ج 3 ص 108 ح 3950 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3713 .
6- .غرر الحکم : ج 3 ص 109 ح 3955 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3718 .
ص: 215
7 / 9 بدرفتاری
7 / 10 زورگویی
7 / 11 تکبّر
7 / 12 خودداری از نیکی کردن
7 / 9بدرفتاریامام علی علیه السلام :آسیب شاهان ، بدرفتاری است .
7 / 10زورگوییامام علی علیه السلام :آسیب قدرت ، زورگویی و گردَنکشی است .
7 / 11تکبّرامام علی علیه السلام :آسیب ریاست ، تکبّر (خودبرتربینی) است .
7 / 12خودداری از نیکی کردنامام علی علیه السلام :آسیب قدرت ، خودداری از نیکی کردن است . (1)
.
1- .. روشن است که مردمان ، بندگان احسان اند . پس احسان (نیکی) به ایشان ، سبب تمکّن و اقتدار احسان کننده می گردد و خودداری از احسان ، مانع اقتدار و سبب ضعف وی خواهد شد .
ص: 216
الفَصلُ الثامن: موانع الآفات8 / 1العِلمُالإمام علیّ علیه السلام :العِلمُ حِجابٌ مِنَ الآفاتِ . (1)
8 / 2الزُّهدُالإمام علیّ علیه السلام :لَو زَهِدتُم فِی الشَّهَواتِ لَسَلِمتُم مِنَ الآفاتِ . (2)
الإمام زین العابدین علیه السلام فی صِفَهِ الدُّنیا :المَحشُوَّهُ بِالآفاتِ ، المَشحونَهُ بِالنَّکَباتِ ؛ إلهی فَزَهِّدنا فیها وسَلِّمنا مِنها بِتَوفیقِکَ وعِصمَتِکَ . (3)
8 / 3القَناعَهُالإمام علیّ علیه السلام :القانِعُ ناجٍ مِن آفاتِ المَطامِعِ . (4)
.
1- .غرر الحکم : ج 1 ص 188 ح 720 .
2- .غرر الحکم : ج 5 ص 114 ح 7587 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 416 ح 7067 .
3- .بحار الأنوار : ج 94 ص 152 نقلاً عن بعض کتب الأصحاب .
4- .غرر الحکم : ج 2 ص 45 ح 1770 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 53 ح 1374 .
ص: 217
فصل هشتم : عوامل پیشگیری از آسیب ها
8 / 1 دانش
8 / 2 زهد
8 / 3 قناعت
فصل هشتم : عوامل پیشگیری از آسیب ها8 / 1دانشامام علی علیه السلام :دانش ، مانع آسیب هاست .
8 / 2زهدامام علی علیه السلام :اگر در خواسته های نفس زهد می ورزیدید ، از آسیب ها به سلامت می ماندید .
امام زین العابدین علیه السلام در توصیف دنیا :آکنده از آسیب ها، و مالامال از بدبختی هاست . پس ای معبود من ما را به دنیا بی رغبت گردان ، و با توفیق و نگهداشت خود ، ما را از [آسیب ها و مصیبت های] آن به سلامت بدار .
8 / 3قناعتامام علی علیه السلام :قانع ، از آسیب طمع ها می رهد .
.
ص: 218
8 / 4کَفُّ النَّفسِ عَنِ الشَّهَواتِالإمام علیّ علیه السلام :اِمنَع نَفسَکَ مِنَ الشَّهَواتِ ، تَسلَم مِنَ الآفاتِ . (1)
8 / 5الصَّومُمصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإِمامِ الصّادِقِ علیه السلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : «الصَّومُ جُنَّهٌ» أی سَترَهٌ مِن آفاتِ الدُّنیا ، وحِجابٌ مِن عَذابِ الآخِرَهِ ، فَإِذا صُمتَ ، فَانوِ بِصَومِکَ کَفَّ النَّفسِ عَنِ الشَّهَواتِ . (2)
8 / 6تَفویضُ الأَمرِ إلَی اللّه عزّوجلِّمصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإِمامِ الصّادِقِ علیه السلام فی بَیانِ ثَمَراتِ تَفویضِ الاُمورِ إلَی اللّهِ سُبحانَهُ :المُفَوِّضُ لا یُصبِحُ إلّا سالِما مِن جَمیعِ الآفاتِ ، ولا یُمسی إلّا مُعافیً بِدینِهِ . (3)
8 / 7صَنائِعُ المَعروفِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :المَعروفُ إلَی النّاسِ یَقی صاحِبَها مَصارِعَ السَّوءِ وَالآفاتِ وَالهَلَکاتِ ، وأهلُ المَعروفِ فِی الدُّنیا هُم أهلُ المَعروفِ فِی الآخِرَهِ . (4)
.
1- .غرر الحکم : ج 2 ص 224 ح 2440 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 85 ح 2059 .
2- .مصباح الشریعه : ص 133 ، بحار الأنوار : ج 96 ص 254 ح 28 .
3- .مصباح الشریعه : ص 470 ، بحار الأنوار : ج 71 ص 149 ح 44 .
4- .المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 213 ح 429 ، شعب الإیمان : ج 6 ص 256 ح 8061 کلاهما عن أنس ، کنز العمّال : ج 6 ص 343 ح 15965 .
ص: 219
8 / 4 خویشتنداری در برابر خواهش های نفس
8 / 5 روزه
8 / 6 وا گذاردن کار به خدا
8 / 7 نیکی کردن
8 / 4خویشتنداری در برابر خواهش های نفسامام علی علیه السلام :نفس خود را از خواهش ها باز دار تا از آسیب ها سالم بمانی .
8 / 5روزهمصباح الشریعه در سخنی که به امام صادق علیه السلام نسبت داده شده است :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : «روزه ، سپر است» ، یعنی پوششی در برابر آسیب های دنیا و پرده ای در برابر عذاب آخرت است . پس هر گاه روزه گرفتی ، نیّتت از آن ، خویشتنداری در برابر خواهش ها باشد .
8 / 6وا گذاردن کار به خدامصباح الشریعه در سخنی که به امام صادق علیه السلام نسبت داده شده است ، در باره ثمرات وا گذاردن کارها به خداوند پاک :واگذارنده[ی کارها به خدا] ، صبح خود را در حالی آغاز می کند که از کلّیه آسیب ها در امان است و شب خود را در حالی آغاز می کند که دینش سالم است .
8 / 7نیکی کردنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نیکی کردن به مردم ، نیکوکار را از مرگ های بد و آسیب ها و هلاکت ها حفظ می کند . نیکوکارانِ در دنیا ، در آخرت نیز نیکوکارند .
.
ص: 220
عنه صلی الله علیه و آله :صَدَقَهُ المُؤمِنِ تَدفَعُ عَن صاحِبِها آفاتِ الدُّنیا ، وفِتنَهَ القَبرِ ، وعَذابَ یَومَ القِیامَهِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن أدخَلَ عَلی أخیهِ المُسلِمِ فَرَحا أو سُرورا فی دارِ الدُّنیا ، خَلَقَ اللّهُ لَهُ مِن ذلِکَ خَلقا یَدفَعُ بِهِ عَنهُ الآفاتِ فِی الدُّنیا ، فَإِذا کانَ یَومُ القِیامَهِ کانَ مِنهُ قَریبا ، فَإِذا مَرَّ بِهِ [هَولٌ یُفزِعُهُ] (2) قالَ لَهُ : لا تَخَف ، فَیَقولُ لَهُ : ومَن أنتَ؟ فَیَقولُ : أنَا الفَرَحُ أوِ السُّرورُ الَّذی أدخَلتَهُ عَلی أخیکَ فی دارِ الدُّنیا . (3)
8 / 8الذِّکرُ وَالدُّعاءُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :ما أنعَمَ اللّهُ تَعالی عَلی عَبدٍ نِعمَهً فی أهلٍ ومالٍ ووَلَدٍ فَأَعجَبَهُ ، فَقالَ إذا رَأی ذلِکَ : «ما شاءَ اللّهُ ، لا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ» إلّا رَفَعَ اللّهُ تَعالی عَنهُ کُلَّ آفَهٍ حَتّی تَأتِیَهُ مَنِیَّتُهُ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله فی دُعائِهِ یَومَ الأَحزابِ :اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِنورِ قُدسِکَ ، وعَظَمَهِ طَهارَتِکَ ، وبَرَکَهِ جَلالِکَ ، مِن کُلِّ آفَهٍ وعاهَهٍ . (5)
.
1- .إرشاد القلوب : ص 190 .
2- .ما بین المعقوفین أثبتناه من کنز العمّال .
3- .تاریخ بغداد : ج 13 ص 273 الرقم 7230 عن ابن عبّاس ، کنز العمّال : ج 6 ص 432 ح 16412 ؛ مصادقه الإخوان : ص 170 ح 1 عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه .
4- .کنز العمّال : ج 10 ص 65 ح 28385 نقلاً عن ابن صصری فی أمالیه عن أنس .
5- .کنز العمّال : ج 10 ص 453 ح 30096 نقلاً عن مسند ابن عمر .
ص: 221
8 / 8 ذکر و دعا
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :صدقه مؤمن ، آسیب های دنیا و عذاب قبر و عذاب روز رستاخیز را از او دفع می کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس به برادر مسلمانش در دنیا شادی ای یا خوش حالی ای برساند ، خداوند از آن شادی برایش مخلوقی می آفریند و به واسطه آن ، در دنیا ، آسیب ها را از او دور می کند . پس چون روز رستاخیز شود ، آن مخلوق ، در کنار او خواهد بود ، و چون با صحنه هراسناکی مواجه شود ، به او می گوید : «نترس» . و او می پرسد : تو کیستی ؟ و وی می گوید : «من همان شادی یا خوش حالی ای هستم که در سرای دنیا به برادرت رساندی» .
8 / 8ذکر و دعاپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه خداوند متعال به بنده ای در خصوص زن و فرزند و اموال او نعمتی دهد و او از آن نعمت خوشش آید و با دیدن آن بگوید : «آنچه خدا خواهد . هیچ نیرویی نیست ، مگر از خدا» ، تا زمانی که مرگش فرا رسد ، خداوند متعال هر آسیبی را از او دور می کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از دعای ایشان در روز جنگ احزاب :بار خدایا ! از هر آسیبی و معلولیتی ، به نور قُدست ، و عظمت پاکی ات ، و برکت شُکوهت پناه می برم .
.
ص: 222
الإمام علیّ علیه السلام فی مُناجاتِهِ :إلهی خَلَقتَ لی جِسما ، وجَعَلتَ لی فیهِ آلاتٍ اُطیعُکَ بِها وأعصیکَ ، واُغضِبُکَ بِها واُرضیکَ ، وجَعَلتَ لی مِن نَفسی داعِیَهً إلَی الشَّهَواتِ ، وأسکَنتَنی دارا قَد مُلِئَت مِنَ الآفاتِ ، ثُمَّ قُلتَ لی : اِنزَجِر (1) ، فَبِکَ أنزَجِرُ ، وبِکَ أعتَصِمُ ، وبِکَ أستَجیرُ ، وبِکَ أحتَرِزُ ، وأستَوفِقُکَ لِما یُرضیکَ . (2)
الإمام زین العابدین علیه السلام فی دُعائِهِ إذا نَظَرَ إلَی الهِلالِ :أسأَلُ اللّهَ رَبّی ورَبَّکَ ... أن یُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، وأن یَجعَلَکَ ... هِلالَ أمنٍ مِنَ الآفاتِ ، وسَلامَهٍ مِنَ السَّیِّئاتِ . (3)
عنه علیه السلام فی دُعائِهِ عِندَ خَتمِ القُرآنِ :اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، وَاجعَلِ القُرآنَ لَنا فی ظُلَمِ اللَّیالی مُؤنِسا ... ولِأَلسِنَتِنا عَنِ الخَوضِ فِی الباطِلِ مِن غَیرِ ما آفَهٍ مُخرِسا . (4)
عنه علیه السلام فی دُعائِهِ عِندَ سَماعِ الرَّعدِ :اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، وأنزِل عَلَینا نَفعَ هذِهِ السَّحائِبِ وبَرَکَتَها ، وَاصرِف عَنّا أذاها ومَضَرَّتَها ، ولا تُصِبنا فیها بِآفَهٍ ، ولا تُرسِل عَلی مَعایِشِنا عاهَهً . (5)
عنه علیه السلام فی دُعائِهِ عِندَ الصَّباحِ وَالمَساءِ :اللّهُمَّ فَلَکَ الحَمدُ عَلی ما فَلَقتَ لَنا مِنَ الإِصباحِ ، ومَتَّعتَنا بِهِ مِن ضَوءِ النَّهارِ ، وبَصَّرتَنا مِن مَطالِبِ الأَقواتِ ، ووَقَیتَنا فیهِ مِن طَوارِقِ (6) الآفاتِ . (7)
.
1- .زَجَرتُه : مَنَعتُه (مجمع البحرین : ج 2 ص 767 «زجر») .
2- .البلد الأمین : ص 317 عن الإمام العسکری عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 94 ص 107 .
3- .الصحیفه السجّادیه : ص 163 الدعاء 43 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 101 ح 1847 عن الإمام علیّ علیه السلام وفیه «العاهات» بدل «الآفات» ، الأمالی للطوسی : ص 496 ح 1086 عن اسحاق بن جعفر عن أخیه الإمام الکاظم عن أبیه عن جدّه عنه علیهم السلام ، مصباح المتهجّد : ص 542 ح 628 کلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 95 ص 344 ح 4 ؛ دستور معالم الحکم : ص 107 عن الإمام علیّ علیه السلام نحوه .
4- .الصحیفه السجّادیه : ص 159 الدعاء 42 ، مصباح المتهجّد : ص 520 ح 603 ، الإقبال : ج 1 ص 451 .
5- .الصحیفه السجّادیه : ص 141 الدعاء 36 .
6- .طُرِقَ فُلان : قُصِدَ لیلاً (مفردات ألفاظ القرآن : ص 518 «طرق») .
7- .الصحیفه السجّادیه : ص 40 الدعاء 6 ، مصباح المتهجّد : ص 245 ح 361 ، العدد القویّه : ص 362 من دون اسناد إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 58 ص 200 ح 37 .
ص: 223
امام علی علیه السلام در راز و نیازش با خدا :معبودا ! تو برای من تَنی آفریدی ، و در آن برایم ابزارهایی نهادی تا با آنها تو را فرمان برم یا نافرمانی کنم ، تو را به خشم آورم یا خشنودت سازم ، و در درونم انگیزه هایی برای خواهش ها قرار دادی ، و در سرایی آکنده از آسیب ها جایم دادی ، سپس مرا فرمودی : «باز ایست» . پس من به واسطه تو [از گناه و نافرمانی] باز می ایستم ، و از تو نگهداری می جویم ، و به تو پناه می آورم ، و از تو حمایت می طلبم ، و از تو می خواهم که مرا به هر کاری که تو را خشنود می سازد ، توفیق دهی .
امام زین العابدین علیه السلام در دعای ایشان به هنگام دیدن هلال ماه :از خدا که پروردگار من و پروردگار توست ، می خواهم که ... بر محمّد و خاندان او درود فرستد و تو را ... [برای من] هلالی ایمن از آسیب ها ، و سالم از بدی ها قرار دهد .
امام زین العابدین علیه السلام در دعای ایشان هنگام ختم قرآن :بار خدایا ! بر محمّد و خاندان او درود فرست و قرآن را در تاریکی های شب مونس ما قرار ده ... و این که زبان های ما را از سخن گفتن در باره باطل لال گردانَد ، بی آن که آسیبی به زبان هایمان برسد .
امام زین العابدین علیه السلام در دعای ایشان هنگام شنیدن صدای رعد :بار خدایا ! بر محمّد و خاندان او درود فرست و سود و برکت این ابرها را بر ما فرو فرست ، و گزند و زیان آنهارا از ما بگردان ، و با آنها به ما آسیبی مرسان ، و بر ارزاق ما خسارتی وارد مساز .
امام زین العابدین علیه السلام از دعای ایشان در هر بامداد و شامگاه :بار خدایا ! پس ستایش ، تو را که پرتو بامدادی را بر ما نمایان نمودی و ما را از فروغ روز ، برخوردار ساختی و جایگاه های طلب روزی را به ما نشان دادی و از شبیخون آسیب ها و گزندها نگاهمان داشتی .
.
ص: 224
عنه علیه السلام :إلهی فَلا تُخلِنا مِن حِمایَتِکَ ، ولا تُعرِنا مِن رِعایَتِکَ ، وذُدنا عَن مَوارِدِ الهَلَکَهِ ، فَإِنّا بِعَینِکَ وفی کَنَفِکَ ولَکَ . أسأَلُکَ بِأَهلِ خاصَّتِکَ مِن مَلائِکَتِکَ ، وَالصّالِحینَ مِن بَرِیَّتِکَ ، أن تَجعَلَ عَلَینا واقِیَهً تُنجینا مِنَ الهَلَکاتِ ، وتُجِنُّنا (1) مِنَ الآفاتِ ، وتُکِنُّنا مِن دَواهِی المُصیباتِ . (2)
عنه علیه السلام :اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وَاجعَلنا مِنَ الَّذینَ تَمَسَّکوا بِعُروَهِ العِلمِ ، وأدَّبوا أنفُسَهُم بِالفَهمِ ، وقَرَؤوا صَحیفَهَ السَّیِّئاتِ ، ونَشَروا دیوانَ الخَطیئاتِ ، وتَجَرَّعوا مَرارَهَ الکَمَدِ حَتّی سَلِموا مِنَ الآفاتِ ، ووَجَدُوا الرّاحَهَ فِی المُنقَلَبِ . (3)
الإمام الصادق علیه السلام فِی الدُّعاءِ بَعدَ صَلاهِ العَصرِ :اللّهُمَّ اصرِف عَنّی مِنَ العاهاتِ وَالآفاتِ وَالبَلِیّاتِ ، ما اُطیقُ وما لا اُطیقُ صَرفَهُ إلّا بِکَ . (4)
عنه علیه السلام :تَقولُ فی غُسلِ الجُمُعَهِ : اللّهُمَّ طَهِّر قَلبی مِن کُلِّ آفَهٍ تَمحَقُ (5) بِها دینی ، وتُبطِلُ بِها عَمَلی . (6)
.
1- .الجُنَّه : الوقایه (النهایه : ج 1 ص 308 «جنن») .
2- .بحار الأنوار : ج 94 ص 152 نقلاً عن بعض کتب الأصحاب .
3- .بحار الأنوار : ج 94 ص 127 نقلاً من کتاب العتیق الغروی .
4- .فلاح السائل : ص 363 ح 242 عن معاویه بن عمّار ، مصباح المتهجّد : ص 77 ح 124 عن معاویه بن عمّار من دون إسنادٍ إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 86 ص 90 ح 12 .
5- .المَحقُ : النَّقصُ والمَحو والإبطال (النهایه : ج 4 ص 303 «محق») .
6- .تهذیب الأحکام : ج 1 ص 146 ح 414 عن محمّد بن مروان وص 367 ح 1116 عن عمار الساباطی ، الکافی : ج 3 ص 43 ح 4 عن بعض اصحابنا مضمراً ، کامل الزیارات : ص 397 ح 639 عن أبی حمزه الثمالی ، بحار الأنوار : ج 81 ص 130 ح 22 .
ص: 225
امام زین العابدین علیه السلام :معبودا ! ما را از حمایتت بر کنار مدار ، و از مراقبتت برهنه مساز ، و از هلاکتگاه ها نگاهمان دار ؛ چرا که ما تحت نظر تو و در سایه تو و از آنِ تو هستیم . به حقّ فرشتگان ویژه ات ، و آفریدگان شایسته ات ، از تو می خواهم که برای ما نگه دارنده ای قرار دهی که ما را از هلاکت ها برهاند ، و از آسیب ها محافظت کند ، و از مصیبت های سخت ، نگاه دارد .
امام زین العابدین علیه السلام :بار خدایا ! بر محمّد و خاندان محمّد ، درود فرست و ما را از کسانی قرار ده که دستگیره دانش را گرفتند ، و خویشتن را به فهمْ پروردند ، و نامه بدی ها را خواندند ، و دفتر گناهان را گشودند ، و شرنگ غم را جرعه جرعه نوشیدند تا آن که از آسیب ها به سلامت ماندند ، و در بازگشتگاه (قیامت) به آسایش رسیدند .
امام صادق علیه السلام در دعای بعد از نماز عصر :بار خدایا ! گزندها و آسیب ها و بلاها را ، چه آنها که خود می توانم دفع کنم و چه آنها که جز به واسطه تو نمی توانم دور سازم ، از من دور گردان .
امام صادق علیه السلام :در هنگام غسل جمعه می گویی : «بار خدایا ! دلم را از هر آسیبی که به سبب آن ، دینم را از بین می بری و عملم را بر باد می دهی ، پاک گردان» .
.
ص: 226
عنه علیه السلام فی غُسلِ الزِّیارَهِ إذا فَرَغَ مِنهُ :اللّهُمَّ اجعَلهُ لی نورا وطَهورا وحِرزا وکافِیا مِن کُلِّ داءٍ وسُقمٍ ، ومِن کُلِّ آفَهٍ وعاهَهٍ (1) . (2)
عنه علیه السلام :اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وَاحفَظنی مِن کُلِّ مُصیبَهٍ ، ومِن کُلِّ بَلِیَّهٍ ، ومِن کُلِّ عُقوبَهٍ ، ومِن کُلِّ فِتنَهٍ ، ومِن کُلِّ بَلاءٍ ، ومِن کُلِّ شَرٍّ ، ومِن کُلِّ مَکروهٍ ، ومِن کُلِّ مُصیبَهٍ ، ومِن کُلِّ آفَهٍ نَزَلَت أو تَنزِلُ مِنَ السَّماءِ إلَی الأَرضِ ، فی هذِهِ السّاعَهِ ، وفی هذِهِ اللَّیلَهِ ، وفی هذَا الیَومِ ، وفی هذَا الشَّهرِ ، وفی هذِهِ السَّنَهِ . (3)
.
1- .عاهه : أیّ آفهٍ من الوجع (مجمع البحرین : ج 2 ص 1296 «عوه») .
2- .تهذیب الأحکام : ج 6 ص 54 ح 130 ، کامل الزیارات : ص 345 ح 583 کلاهما عن إبراهیم بن محمّد الثقفی ، بحار الأنوار : ج 101 ص 146 ح 29 .
3- .مصباح المتهجّد : ص 762 ح 844 عن الحسین بن خالد ، الإقبال : ج 1 ص 221 من دون إسناد إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 98 ص 115 .
ص: 227
امام صادق علیه السلام در هنگام فارغ شدن از غسل زیارت :بار خدایا ! این [غسل] را برایم روشنایی و پاکی و مایه نگهداری از هر درد و بیماری ، و [نیز] از هر آسیب و گزند جسمانی قرار ده .
امام صادق علیه السلام :بار خدایا ! بر محمّد و خاندان محمّد ، درود فرست و مرا از هر مصیبتی ، و از هر بلیّه ای ، و از هر کیفری ، و از هر فتنه ای ، و از هر بلایی ، و از هر بدی ، و از هر ناخوشایندی ، و از هر مصیبتی ، و از هر آسیبی که در این ساعت و در این شب و در این روز و در این ماه و در این سال از آسمان به زمین فرود آمده یا فرود خواهد آمد ، نگه دار .
.
ص: 228
. .
ص: 229
حرف «ب»29 . دریا [البحر] ج 11 / 23130 . بخل [البخل] ج 11 / 29531 . بدعت [البدعه] ج 11 / 45532 . ابدال، اوتاد، اقطاب [الأبدال والأوتاد والأقطاب] ج 12 / 8133 . بَدا [البداء] ج 12 / 121التبذیر -> الإسراف34 . نیکی [البرّ] ج 12 / 24735 . برکت [البرکه] ج 12 / 34536 . برهان [البرهان] ج 13 / 9137 . بَسمَله [البسمله] ج 13 / 19538 . گشاده رویی و خوش رویی [البشاشه والبشر] ج 12 / 31739 . بصیرت [البصیره] ج 13 / 36940 . کینه ( / نفرت) [البغض] ج 13 / 48541 . اشک ریختن [البکاء] ج 14 / 7742 . سرزمین [البلد] ج 14 / 339 .
ص: 230
43 . بلوغ [البلوغ] ج 14 / 46744 . رسایی و شیوایی گفتار [البلاغه] ج 14 / 52345 . تبلیغ [التبلیغ] ج 15 / 746 . آزمایش الهی [البلاء] ج 15 / 43147 . بهتان [البهتان] ج 16 / 8748 . مباهله (نفرین کردن به یکدیگر) [المباهله] ج 16 / 14749 . بیعت [البیعه] ج 16 / 345 .
ص: 231
29 . دریا
اشاره
29 دریادرآمدفصل یکم : دریا و سودها و شگفتی های آنفصل دوم : فرمان بُرداری و تسبیح گویی دریافصل سوم : سفر در دریافصل چهارم : انواع دریاهافصل پنجم : تشبیه کردن به دریا ، برای بزرگ نشان دادنفصل ششم : تشبیه کردن به دریا برای هشدار دادنفصل هفتم : تشبیه کردن به مسافر دریا
.
ص: 232
درآمد
بحر ، در لغت
درآمدبحر ، در لغتواژه «بحر» ، در اصل به معنای هر چیز فراخ ، گسترده و پهناور است . دریا نیز به دلیل گستردگی و پهناوریِ آن ، «بحر» نامیده شده است . ابن فارِس ، در این باره می نویسد : الباءُ وَ الحاءُ وَ الرّاءُ . قالَ الخَلیلُ : سُمِّیَ البَحرُ بَحرا لِاستِبحارِهِ ؛ وَ هُوَ انبِساطُهُ وَ سَعَتُهُ . وَ استَبحَرَ فُلانٌ فِی العِلمِ ، وَ تَبَحَّرَ الرّاعی فی رِعیٍ کَثیرٍ . (1) با و حا و را . خلیل گفته : بحر را از این رو بحر گفته اند که گسترده و وسیع است . «استَبحَرَ فُلانٌ فِی العِلمِ» ؛ یعنی : دانش فلانی ، بسیار شد ، و «تَبَحَّرَ الرّاعی فی رِعیٍ کَثیرٍ» ؛ یعنی : چوپان در چراندن ، مهارت فراوانی پیدا کرد . همچنین ، ابن منظور می گوید : إنَّما سُمِّیَ البَحرُ بَحرا لِسَعَتِهِ وَ انبِساطِهِ ، وَ مِنهُ قَولُهُم : إنَّ فُلانا لَبَحرٌ ؛ أی واسِعُ المَعروفِ . (2) دریا را به جهت گستردگی و وسعتش ، بحر گفته اند . از همین روست این گفته که : «إنَّ فُلانا لَبَحْرٌ ؛ فلانی ، بحر است» ؛ یعنی نیکی اش بسیار است . امّا راغب اصفهانی ، اصل در واژه «بحر» را هر جای پهناوری که دارای آب باشد ،
.
1- .. معجم مقاییس اللغه : ج 1 ص 201 مادّه «بحر» .
2- .. لسان العرب : ج 4 ص 41 مادّه «بحر» .
ص: 233
می داند و استعمال آن را در سایر موارد ، مُجاز می شمارد . متن گفته او این است : أصلُ البَحرِ کُلُّ مَکانٍ واسِعٍ جامِعٍ لِلماءِ الکَثیرِ ، هذا هُوَ الأَصلُ ، ثُمَّ اعتُبِرَ تارَهً سَعَتُهُ المُعایَنَهُ ، فَیُقالُ : بَحَرتُ کَذا : أوسَعتُهُ سَعَهَ البَحرِ ، تَشبیها بِهِ ، وَ مِنهُ : بَحَرتُ البَعیرَ : شَقَقتُ اُذُنَهَ شَقّا واسِعا ، وَ مِنهُ سُمِّیَتِ البَحیرَهُ . قالَ تَعالی : «مَا جَعَلَ اللَّهُ مِن بَحِیرَهٍ » (1) وَ ذلِکَ ما کانوا یَجعَلونَهُ بِالنّاقَهِ إذا وَلَدَت عَشَرَهَ أبطُنٍ شَقّوا اُذُنَها فَیُسَیِّبونَها ، فَلا تُرکَبُ وَ لا یُحمَلُ عَلَیها . وَ سَمّوا کُلَّ مُتَوَسِّعٍ فی شَی ءٍ بَحرا ، حَتّی قالوا : فَرَسٌ بَحرٌ بِاعتِبارِ سَعَهِ جَریِهِ . وَ قالَ عَلَیهِ الصَّلاهُ وَ السَّلامُ فی فَرَسٍ رَکِبَهُ : «وَجَدتُهُ بَحرا» ، وَ لِلمُتَوَسِّعِ فی عِلمِهِ بَحرٌ ، وَ قَد تَبَحَّرَ : أی تَوَسَّعَ فی کَذا ، وَ التَّبَحُّرُ فِی العِلمِ التَّوَسُّعُ . (2) اصل واژه «بحر» ، به هر جای وسیعی که آب فراوان داشته باشد ، گفته می شود . اصل واژه، این است ؛ امّا گاه گستردگیِ نمایانِ آن لحاظ می شود . مثلاً گفته می شود : «بَحَرتُ کَذا» ؛ یعنی : آن را به گستردگیِ دریا ، گسترش دادم ، به جهت تشبیه کردن به دریا . از همین جهت است : «بَحَرتُ البَعیرَ» ؛ یعنی : گوش شتر را شکافِ بزرگی دادم . «بَحیره» را هم از همین رو ، چنین نامیده اند . خداوند متعال ، فرموده است : «خداوند ، از بَحیره قرار نداده» ، و این ، از آن رو بوده که وقتی شتر ، ده شکم می زایید ، گوش او را می شکافتند و رهایش می کردند که آزادانه بچرد و دیگر ، نه سوارش می شدند ، و نه با آن ، باری را حمل می کردند . هر چیز بزرگ و گشادی را دریا می نامیدند . حتّی می گفتند : «اسبی ، دریا» ، به اعتبار پرسش های بلند و وسیعش در هنگام دویدن و پیامبر اسلام که درود و سلام بر او باد در باره اسبی که سوارش شد ، فرمود : «وَجَدْتَهُ بَحْرا ؛ آن را دریایی یافتم» . همچنین به کسی که دارای دانش فراوانی است ، گفته می شود : دریاست . نیز «قَدْ تَبَحَّر فی کذا» ؛ یعنی : فلان چیز ، گسترش یافت و «التَّبَحُّرُ فِی العِلْمِ» ؛ یعنی : گستردگیِ دانش .
.
1- .. مائده : آیه 103 .
2- .. مفردات ألفاظ القرآن : ص 108 مادّه «بحر» .
ص: 234
بحر ، در قرآن و حدیث
به هر حال ، واژه «بحر» در لغت عرب ، هم در مقابل دشت به کار می رود ، و هم در باره هر چه که گسترده و پهناور باشد .
بحر ، در قرآن و حدیثواژه «بحر» در قرآن کریم ، 41 بار به صورت مفرد ، تثنیه و جمع ، در مقابل «بَرّ (دشت)» و یا به تنهایی به کار رفته است ؛ امّا در احادیث اسلامی ، در انواع امور گسترده و عمیق ، کاربرد دارد ؛ مانند : «بحر العلم (دریای دانش)» ، «بحر النور (دریای نور)» ، «بحر الحیاه (دریای زندگی)» و «بحر الرضا (دریای خشنودی)» . (1) همچنین با عنایت به خطرناک بودن سفر دریایی در دوره های گذشته ، اقدامات خطرناک ، مانند : اظهار نظر کردن در باره قرآن ، بدون بهره گیری از ره نمودهای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام ، مصاحبت با اشرار و نزدیک شدن به فرمان روایان ستمگر هنگام آشفتگی آنان ، به مسافرت های دریایی تشبیه گردیده است . (2) نکته مهم و قابل تأمّل ، این است که دریا ، در مقابل دشت ، از منظر قرآن و حدیث ، یکی از بزرگ ترین دلایل خداشناسی است . دریا ، مانند همه پدیده های هستی ، از پدید آورنده خود ، اطاعت می کند و از قوانین تکوینی او پیروی می نماید (3) و به برکت نام مقدّس او در محدوده ای که در نظام آفرینش برای آن مشخّص کرده ، به تسبیح و تهلیل آفریدگارِ جهان ، مشغول است (4) و با منابع متنوّع و پایان ناپذیر خود ، در خدمت انسان ، قرار دارد . (5)
.
1- .. ر . ک : ص 273 (تشبیه کردن به دریا ، برای بزرگ نشان دادن) .
2- .. ر . ک : ص 291 (تشبیه کردن به مسافر دریا) .
3- .. ر . ک : ص 257 (فرمان بُردای دریا) .
4- .. ر . ک : ص 259 (دریاها، خدا را به پاکی و یگانگی می ستایند) .
5- .. ر . ک : ص 241 (دریا در خدمت انسان) .
ص: 235
یک . نقش دریا در تأمین مواد غذایی
به همین جهت ، قرآن و احادیث اسلامی ، جامعه انسانی را به مطالعه در باره دریا ، آشنایی با شگفتی های دریا ، نقش آن در زندگی انسان و دلالت آن بر آفریدگار حکیم جهان ، تشویق می نمایند ، تا آن جا که در حدیثی منقول از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، نگاه کردن به دریا ، عبادت شمرده شده است : النَّظَرُ فی ثَلاثَهِ أشیاءَ عِبادَهٌ: النَّظَرُ فی وَجهِ الوالِدَینِ، وَ فِی المُصحَفِ، وَ فِی البَحرِ. (1) نگاه کردن به سه چیز ، عبادت است : نگاه کردن به صورت پدر و مادر ، به قرآن ، و به دریا . آنچه متون اسلامی ، در این راستا بر آن تأکید دارند ، به طور اجمال ، عبارت اند از :
یک . نقش دریا در تأمین مواد غذاییاز نگاه قرآن ، با عنایت به این که دریا بخش قابل توجّهی از منبع خوراکی انسان را تأمین می کند ، نشانه تدبیر در نظام آفرینش و دلیل خداشناسی است : «وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِیًّا . (2) اوست کسی که دریا را مسخّر شما کرد تا از آن ، گوشت تازه بخورید» . ماهی ها ، نه تنها در خوراک انسان ، نقش عمده ای دارند ، بلکه تأمین کننده خوراک بسیاری از پرندگان هستند ، چنان که طبق محاسبات انجام شده ، تنها پرندگان دریاییِ سواحل جزایر صخره ای و کوه های ساحلی ، سالیانه ، دو میلیون و پانصد هزار تُن ماهی می خورند . علاوه بر این ، دریا ، تنها منبع تمام نشدنی نمک است که در خدمت انسان ، قرار دارد .
.
1- .. صحیفه الإمام الرضا علیه السلام : ص 275 ح 18 ، بحار الأنوار : ج 10 ص 368 ح 10 ؛ الفردوس : ج 4 ص 297 ح 6873 ، کنز العمّال : ج 16 ص 478 ح 45536 .
2- .. نحل : آیه 14 .
ص: 236
دو . نقش دریا در تأمین لوازم زینتی
سه . نقش دریا در حمل و نقل
دو . نقش دریا در تأمین لوازم زینتیدریا ، افزون بر تأمین بخشی از مواد غذایی مورد نیاز انسان ، برخی از لوازم زینتی را نیز برای وی آماده می کند . قرآن در اشاره به این حکمت دریا ، می فرماید : «وَ تَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْیَهً تَلْبَسُونَهَا . (1) و از آن ، زیوری برای به تن کردن ، بیرون می کشید» . و نیز می فرماید : «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیَانِ * بَیْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَا یَبْغِیَانِ * فَبِأَیِّ ءَالَاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ * یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجَانُ . (2) دو دریا را روانه کرد تا به هم برسند . میان آن دو ، مانعی است که به هم در نمی آمیزند . پس کدام یک از نعمت ها (نشانه ها)ی خدایتان را دروغ می انگارید ؟! از آن دو ، مروارید و مرجان ، بیرون می آید» . مروارید ، گوهر گران بهایی است که هر چه بزرگ تر باشد، ارزشمندتر است و در دل انواع صدف ها ، در عمق دریاها به وجود می آید . مرجان نیز از جانوران زیبا و دل انگیز دریایی است که کاربرد آرایشی دارد . این دو ، فواید پزشکی نیز دارند .
سه . نقش دریا در حمل و نقلیکی دیگر از نکاتی که در قرآن به عنوان نشانه ای برای به کار رفتن تدبیر در آفرینش جهان و راهی برای خداشناسی مورد توجّه قرار گرفته ، مسئله حمل و نقل دریایی است : «وَ ءَایَهٌ لَّهُمْ أَنَّا حَمَلْنَا ذُرِّیَّتَهُمْ فِی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ * وَ خَلَقْنَا لَهُم مِّن مِّثْلِهِ مَا یَرْکَبُونَ * وَ إِن نَّشَأْ نُغْرِقْهُمْ فَلَا صَرِیخَ لَهُمْ وَ لَا هُمْ یُنقَذُونَ . (3)
.
1- .. نحل : آیه 14 .
2- .. الرحمن : آیه 19 22 .
3- .. یس : آیه 41 43 .
ص: 237
چهار . در کنار هم قرار گرفتن دو دریا ، با حائلی نامرئی
و نشانه دیگر برای آنان ، این که : ما ذرّیه شان را در کِشتی گران بار ، سوار کردیم ، و مانند آن برای ایشان ، مَرکوب هایی آفریدیم ، و اگر بخواهیم ، آنان را غرق می کنیم ، به گونه ای که هیچ فریادرس و نجات دهنده ای برایشان نخواهد بود» . حتّی در عصر کنونی ، با وجود انواع وسایط نقلیه زمینی و هوایی جدید ، کشتی ، هنوز نقش عمده ای در حمل و نقل ، ایفا می نماید .
چهار . در کنار هم قرار گرفتن دو دریا ، با حائلی نامرئیپدیده شگفت انگیزِ کنار هم قرار گرفتن دو دریا با حائلی نامرئی ، به گونه ای که هیچ یک بر دیگری غلبه نمی کند ، دو بار در قرآن کریم به عنوان نشانه تدبیر در نظام آفرینش و دلیل خداشناسی ، مورد توجّه قرار گرفته است : 1 . مورد اوّل ، در سوره فرقان آمده : «وَ هُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَ هَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَ جَعَلَ بَیْنَهُمَا بَرْزَخًا وَ حِجْرًا مَّحْجُورًا . (1) و اوست که دو دریا را به هم آمیخت : یکی شیرین و گوارا ، و دیگری شور [و] تلخ ؛ و میان آن دو ، مانع و حریمی استوار ، قرار داد» . مانع و حریم نامرئی میان آب شیرین و شور ، همان تفاوت درجه غلظت این دو آب یا وزن ویژه آنهاست که سبب می شود تا مدّت مدیدی ، این دو آب با هم در نیامیزند . توضیح ، این که تمام رودخانه های بزرگِ دارای آب شیرین که به دریاها می ریزند ، در کنار ساحل ، آب های شور را عقب می زنند و دریایی از آب شیرین ، تشکیل می دهند . این وضعیّت ، تا مدّتی طولانی ادامه دارد . و جالب این که به کمک
.
1- .. فرقان : آیه 53 .
ص: 238
پنج . شگفتی های دریا
جزر و مدّ آب دریا ، آب های شیرین ، برای کشاورزی قابل استفاده می شود . 2 . مورد دوم ، در سوره الرحمان آمده : «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیَانِ بَیْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَا یَبْغِیَانِ . (1) دو دریا را روانه کرد تا به هم برسند. میان آن دو ، مانعی است که به هم در نمی آمیزند» . این آیه ، علاوه بر معنایی که گذشت ، می تواند به رودهای عظیمی اشاره داشته باشد که در اقیانوس ها در حرکت اند که یکی از مهم ترین های آنها ، «گُلف اِستریم» نام دارد . این آب ها که از مناطق نزدیک به خطّ استوا حرکت می کنند ، گرم اند و حتّی رنگ آنها ، گاه با رنگ آب های مجاور ، متفاوت است . عرض آنها ، حدود یکصد و پنجاه کیلومتر و عمقشان چند صد متر است و سرعت آنها در برخی از مناطق ، در طول یک روز ، تا یکصد و شصت کیلومتر می رسد . جالب توجّه ، این است که این رودهای عظیم ، با آب های اطراف خود ، کمتر آمیخته می شوند . (2)
پنج . شگفتی های دریاهر چند سراسر جهان آفرینش ، شگفت انگیز و نشانه قدرت و حکمت آفریدگار است ، بی تردید ، برخی پدیده ها شگفت انگیزتر هستند . از این رو ، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، ضمن نیایش خود ، به پیشگاه پروردگارش عرضه می دارد : یا مَن فی کُلِّ شَی ءٍ دَلائِلُهُ ! یا مَن فِی البِحارِ عَجائِبُهُ! (3) ای آن که دلیل های [وجود] او در هر چیزی هست! ای آن که شگفتی هایش در دریاهاست!
.
1- .. الرحمن: آیه 19 و 20 .
2- .. برگرفته از: تفسیر نمونه : ج 23 ص 131 132 .
3- .. ر . ک : ص252 ح 18 .
ص: 239
شش . کشف تدریجی منافع دریا با پیشرفت دانش
تأمّل در آفرینش و زندگیِ ده ها هزار گونه از حیوانات دریاییِ کوچک و بزرگ ، گواه این سخن است .
شش . کشف تدریجی منافع دریا با پیشرفت دانشآنچه از دلایل خداشناسی در زمینه آفرینش دریا و نقش آن در زندگی انسان برشمردیم ، مواردی بود که برای مردم عصر نزول قرآن ، قابل فهم بوده است ؛ امّا بی تردید ، منافع دریا و دلایل خداشناسی آن ، منحصر به موارد یاد شده نیست؛ بلکه دریا ، منافعی برای زندگی انسان دارد که اگر اهمّیت آنها از فوایدی که گذشت ، بیشتر نباشد ، بی تردید ، کمتر نیست ، مانند نقش آن در : نزول باران ، تعدیل هوا ، و تأمین رطوبت زمین . (1) همچنین ، عناصر فراوانی که با پیشرفت دانش بشر ، از آب دریا گرفته شده و در صنایع مختلف و داروسازی ، کاربرد دارند ، مانند : مَنیزیم ، پتاسیم ، بُرُم و سولفات سُدیم . امام صادق علیه السلام در حدیث معروف به «توحید مفضّل» ، با اشاره به برخی منافع دریا و دلایل کشف نشده در آن روزها ، می فرماید : إِذا أرَدتَ أن تَعرِفَ سَعَهَ حِکمَهِ الخالِقِ ، و قِصَرَ عِلمِ المَخلوقینَ ؛ فَانظُر إلی ما فِی البِحارِ مِن ضُروبِ السَّمَکِ ، و دَوابِّ الماءِ ، وَ الأَصدافِ وَ الأَصنافِ الَّتی لا تُحصی وَ ل تُعرَفُ مَنافِعُها إِلَا الشَّی ءُ بَعدَ الشَّی ءِ ، یُدرِکُهُ النّاسُ بِأَسبابٍ تُحدَثُ . (2) اگر می خواهی گستردگی حکمت آفریدگار ، و کوتاهی و ناچیزیِ دانش آدمیان را بدانی ، بر آنچه در دریاهاست ، اندیشه کن: از انواع ماهیان و آبزیان و صدف ها ، و دیگر گونه های بی شمار [جانوران دریایی] که سودمندی آنها شناخته نمی شود ، مگر به تدریج که با پیدایش اسباب، مردم به آنها پی می برند .
.
1- .. در این باره ، از جمله ، ر . ک : باد و باران در قرآن .
2- .. ر . ک : ص 254 ح 20 .
ص: 240
الفصل الأوّل : البحر و فوائده وعجائبه1 / 1البَحرُ فی خِدمَهِ الإِنسانِالکتاب«وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْیَهً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَی الْفُلْکَ مَوَاخِرَ فِیهِ وَ لِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» . (1)
«اللَّهُ الَّذِی سَخَّرَ لَکُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ فِیهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» . (2)
«وَ مَا یَسْتَوِی الْبَحْرَانِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائغٌ شَرَابُهُ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَ مِن کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْمًا طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَهً تَلْبَسُونَهَا وَ تَرَی الْفُلْکَ فِیهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» . (3)
«أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ لِیُرِیَکُم مِّنْ ءَایَاتِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَایَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ * وَ إِذَا غَشِیَهُم مَّوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُاْ اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ فَمِنْهُم مُّقْتَصِدٌ وَ مَا یَجْحَدُ بِایَاتِنَا إِلَّا کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ» . (4)
.
1- .النحل : 14 .
2- .الجاثیه : 12 .
3- .فاطر : 12 .
4- .لقمان : 31 و 32 .
ص: 241
فصل یکم : دریا و سودها و شگفتی های آن
1 / 1 دریا در خدمت انسان
فصل یکم : دریا و سودها و شگفتی های آن1 / 1دریا در خدمت انسانقرآن«و او کسی است که دریا را رام گردانید تا از آن ، گوشت تازه بخورید، و زیوری را که می پوشید ، از آن بیرون آورید، و کِشتی ها را در آن ، شکافنده[ ی آب ] می بینی، و تا از فضل او بجویید و باشد که سپاس بگزارید».
«خداوند ، کسی است که دریا را برای شما رام گردانید تا کِشتی در آن ، به فرمان او روان گردد، و تا از فضل او بجویید و باشد که سپاس بگزارید».
«و دو دریا ، یکسان نیستند: این یک، شیرین و تشنگی زُدا و نوشیدنش گواراست، و آن یک، شور و تلخ مزه است ؛ و از هر یک ، گوشتی تازه می خورید و زیوری را که می پوشید ، بیرون می آورید و کِشتی را در آن، موج شکاف می بینی تا از فضل او بجویید، و باشد که سپاس بگزارید».
«آیا ندیده ای که کِشتی ها ، به لطف خدا ، در دریا روان می گردند تا برخی از نشانه های [قدرت] خدا را به شما بنمایانند؟ قطعا در این [قدرت نمایی] ، برای هر شکیبای سپاس گزاری ، نشانه هاست. و چون موجی کوه آسا آنان را فرا بگیرد ، خدا را می خوانند و دین را برای او خالص می گردانند ؛ ولی چون نجاتشان داد و به خشکی رساند، برخی از آنان ، میانه رو هستند ؛ و نشانه های ما را جز هر خائن ناسپاسی ، انکار نمی کند».
.
ص: 242
«وَ مِنْ ءَایَاتِهِ الْجَوَارِ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلَامِ» . (1)
«وَ لَهُ الْجَوَارِ الْمُنشَئاتُ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلَامِ * فَبِأَیِّ ءَالَاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ» . (2)
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی سَخَّرَ لَنَا البَحرَ لِتَجرِیَ الفُلکُ فیهِ بِأَمرِهِ ، ولِنَبتَغِیَ مِن فَضلِهِ ، وجَعَلَ لَنا مِنهُ حِلیَهً نَلبَسُها ، ولَحما طَرِیّا . (3)
عنه علیه السلام فِی احتِجاجِهِ عَلی أهلِ البَصرَهِ :سَخَّرَ لَکُمُ الماءَ یَغدو عَلَیکُم ویَروحُ صَلاحا لِمَعاشِکُم ، وَالبَحرَ سَبَبا لِکَثرَهِ أموالِکُم ، فَلَو صَبَرتُم وَاستَقَمتُم لَکانَت شَجَرَهُ طوبی لَکُم مَقیلاً (4) وظِلّاً ظَلیلاً . (5)
عنه علیه السلام :عالِمُ السِّرِّ مِن ضَمائِرِ المُضمِرینَ ... وناشِئَهِ الغُیومِ ومُتلاحِمِها ، ودُرورِ قَطرِ السَّحابِ فی مُتَراکِمِها ، وما تَسفِی (6) الأَعاصیرُ بِذُیولِها ، وتَعفُو الأَمطارُ بِسُیولِها ، وعَومِ بَناتِ (7) الأَرضِ فی کُثبانِ الرِّمالِ ، ومُستَقَرِّ ذَواتِ الأَجنِحَهِ بِذُرا شَناخیبِ (8) الجِبالِ ، وتَغریدِ ذَواتِ المَنطِقِ فی دَیاجیرِ الأَوکارِ ، وما أوعَبَتهُ الأَصدافُ ، وحَضَنَت عَلَیهِ أمواجُ البِحارِ . (9)
.
1- .الشوری : 32 .
2- .الرحمن : 24 و 25 .
3- .الدروع الواقیه : ص 182 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 191 ح 3 .
4- .المَقیلُ : الاستراحه نصف النهار (النهایه : ج 4 ص 133 «قیل») .
5- .بحار الأنوار : ج 32 ص 256 ح 199 نقلاً عن کمال الدین لابن میثم البحرانی .
6- .تَسفی التراب : تَذْروهُ (مجمع البحرین : ج 2 ص 854 «سفا») .
7- .فی بحار الأنوار : «نبات» بدل «بنات» وبنات الأرض : الحشرات والهوامّ التی تکون فی الرمال وغیرها (بحار الأنوار : ج 57 ص 155) .
8- .الشناخیبُ : رؤوس الجبال العالیه ، واحدها : شنخوب (النهایه : ج 2 ص 504 «شنخب») .
9- .نهج البلاغه : الخطبه 91 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 57 ص 113 ح 90 .
ص: 243
«و از نشانه های او، کِشتی های کوه آسا در دریاست ».
«و او راست در دریا ، کِشتی های بادبان دارِ بلندِ کوه آسا . پس کدام یک از نعمت های پروردگارتان را منکرید؟» .
حدیثامام علی علیه السلام :سپاس ، خدای را که دریا را برای ما رام ساخت تا کِشتی، به فرمان او، در آن روان گردد و از فضل [ و نعمت های ] او بجوییم، و از آن برای ما زیوری که بپوشیم و گوشتی تازه [ که بخوریم ] ، قرار داد.
امام علی علیه السلام در اِتمام حجّتش با بصریان :[ خداوند ، ] آب را برای شما رام ساخت که بام و شام برای تأمین معاشتان ، بر شما در گذر است، و دریا را [نیز برای شما رام ساخت] که موجب افزونیِ دارایی های شماست . پس اگر [بر درستی راه خود ]شکیب بورزید و پایداری نمایید، درخت طوبا [در بهشت] نیز از آنِ شما خواهد بود که نیم روزها را در سایه سار گسترده آن ، بیارامید.
امام علی علیه السلام :[خداوند ،] به راز درونی که در ضمیر خود ، نهان می دارند ، آگاه است... ، و به پیدایش ابرها و به هم پیوستن آنها، و به ریزش قطره های باران از ابرهای متراکم، و به آنچه گردبادها با دامن های خود می پراکنند و باران ها با سیلاب هایشان با خود می برند، و به خزیدن خزندگان در پشته های ریگزارها، و قرارگاه پرندگان در ستیغ کوهساران، و آواز و نغمه مرغکان در آشیانه های تاریک، و به آنچه صدف ها در دل خود جای داده اند و موج های دریاها در آغوش خود گرفته اند.
.
ص: 244
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الّذی لا یَفِرُهُ المَنعُ ولا یُکدیهِ الإعطاءُ ... لَو وَهَبَ ما تَنَفَّسَت عَنهُ مَعادِنُ الجِبالِ ، وضَحِکَت عَنهُ أصدافُ البِحارِ ، مِن فِلَذِ (1) اللُّجَینِ (2) وسَبائِکِ العِقیانِ ونَضائِدِ المَرجانِ لِبَعضِ عَبیدِهِ ، لَما أثَّرَ ذلِکَ فی وُجودِهِ ، ولا أنفَدَ سَعَهَ ما عِندَهُ ، ولَکانَ عِندَهُ مِن ذَخائِرِ الإِفضالِ ما لا یُنفِدُهُ مَطالِبُ السُّؤّالِ ، ولا یَخطِرُ لِکَثرَتِهِ عَلی بالٍ لِأَنَّهُ الجَوادُ الَّذی لا تَنقُصُهُ المَواهِبُ ، ولا یُنحِلُهُ (3) إلحاحُ المُلِحّینَ ، و «إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَیْئا أَن یَقُولَ لَهُ کُن فَیَکُونُ» (4) . (5)
الدرّ المنثور عن عمیر بن سعد :کُنّا مَعَ عَلِیٍّ عَلی شَطِّ الفُراتِ ، فَمَرَّت سَفینَهٌ فَقَرَأَ هذِهِ الآیَهَ : «وَ لَهُ الْجَوَارِ الْمُنشَئاتُ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلَامِ» (6) . (7)
الإمام الصادق علیه السلام لِلمُفَضَّلِ بنِ عُمَرَ :ومِن تَدبیرِ الحَکیمِ جَلَّ وعَلا فی خَلقِهِ الأَرضَ ، أنَّ مَهَبَّ الشَّمالِ أرفَعُ مِن مَهَبِّ الجَنوبِ ، فَلَم یَجعَلِ اللّهُ عز و جل کَذلِکَ إلّا لِتَنحَدِرَ المِیاهُ عَلی وَجهِ الأَرضِ فَتَسقِیَها وتَروِیَها ، ثُمَّ یُفیضَ آخِرَ ذلِکَ إلَی البَحرِ ، فَکَما یُرفَعُ أحَدُ جانِبَیِ السَّطحِ ویُخفَضُ الآخَرُ لِیَنحَدِرَ الماءُ عَنهُ ولا یَقومَ عَلَیهِ ، کَذلِکَ جُعِلَ مَهَبُّ الشَّمالِ أرفَعَ مِن مَهَبِّ الجَنوبِ لِهذِهِ العِلَّهِ بِعَینِها ، ولَولا ذلِکَ لَبَقِیَ الماءُ مُتَحَیِّرا عَلی وَجهِ الأَرضِ ، فَکانَ یَمنَعُ النّاسَ مِن أعمالِها ، ویَقطَعُ الطُّرُقَ وَالمَسالِکَ . ثُمَّ الماءُ لَولا کَثرَتُهُ وتَدَفُّقُهُ فِی العُیونِ وَالأَودِیَهِ وَالأَنهارِ ، لَضاقَ عَمّا یَحتاجُ النّاسُ إلَیهِ ، لِشُربِهِم وشُربِ أنعامِهِم ومَواشیهِم ، وسَقیِ زُروعِهِم وأشجارِهِم وأصنافِ غَلّاتِهِم ، وشُربِ ما یَرِدُهُ مِنَ الوُحوشِ وَالطَّیرِ وَالسِّباعِ ، وتَتَقَلَّبُ فیهِ الحیتانُ ودَوابُّ الماءِ ، وفیهِ مَنافِعُ اُخَرُ أنتَ بِها عارِفٌ وعَن عِظَمِ مَوقِعِها غافِلٌ . فَإِنَّهُ سِوَی الأَمرِ الجَلیلِ المَعروفِ مِن غَنائِهِ فی إحیاءِ جَمیعِ ما عَلَی الأَرضِ مِنَ الحَیَوانِ وَالنَّباتِ ، یَمزُجُ بِالأَشرِبَهِ فَتَلینُ وتَطیبُ لِشارِبِها ، وبِهِ تُنَظَّفُ الأَبدانُ وَالأَمتِعَهُ مِنَ الدَّرَنِ الَّذی یَغشاها ، وبِهِ یُبَلُّ التُّرابُ فَیَصلُحُ لِلاِعتِمالِ ، وبِهِ نَکُفُّ عادِیَهَ النّارِ إذَا اضطَرَمَت ، وأشرَفَ النّاسُ عَلَی المَکروهِ ، وبِهِ یَستَحِمُّ المُتعِبُ الکالُّ فَیَجِدُ الرّاحَهَ مِن أوصابِهِ ، إلی أشباهِ هذا مِنَ المَآرِبِ (8) الَّتی تَعرِفُ عِظَمَ مَوقِعِها فی وَقتِ الحاجَهِ إلَیها ، فَإِن شَکَکتَ فی مَنفَعَهِ هذَا الماءِ الکَثیرِ المُتَراکِمِ فِی البِحارِ ، وقُلتَ : مَا الإِربُ فیهِ ؟ فَاعلَم أنَّهُ مُکتَنَفٌ ومُضطَرَبٌ ما لا یُحصی مِن أصنافِ السَّمَکِ ، ودَوابِّ البَحرِ ، ومَعدِنِ اللُّؤلُؤِ وَالیاقوتِ وَالعَنبَرِ ، وأصنافٍ شَتّی تُستَخرَجُ مِنَ البَحرِ ، وفی سواحِلِهِ مَنابِتُ العودِ الیَلنجوجِ (9) وضُروبٍ مِنَ الطّیبِ وَالعَقاقیرِ . ثُمَّ هُوَ بَعدُ مَرکَبُ النّاسِ ، ومَحمِلٌ لِهذِهِ التِّجاراتِ الَّتی تُجلَبُ مِنَ البُلدانِ البَعیدهِ ، کَمِثلِ ما یُجلَبُ مِنَ الصّینِ إلَی العِراقِ ، ومِنَ العِراقِ إلَی العِراقِ (10) فَإِنَّ هذِهِ التِّجاراتِ لَو لَم یَکُن لَها مَحمِلٌ إلّا عَلَی الظَّهرِ لَبارَت وبَقِیَت فی بُلدانِها وأیدی أهلِها . لِأَنَّ أجرَ حَملِها کانَ یُجاوِزُ أثمانَها ، فَلا یَتَعَرَّضُ أحَدٌ لِحَملِها ، وکانَ یَجتَمِعُ فی ذلِکَ أمرانِ : أحَدُهُما فَقدُ أشیاءَ کَثیرَهٍ تَعظُمُ الحاجَهُ إلَیها ، وَالآخَرُ انقِطاعُ مَعاشِ مَن یَحمِلُها ویَتَعَیَّشُ بِفَضلِها . (11)
.
1- .فِلَذ : جمع فِلذَه وهی القطعه المقطوعه طولاً (النهایه : ج 3 ص 470 «فلذ») .
2- .اللُّجَینُ : الفِضّه (النهایه : ج 4 ص 235 «لجن») .
3- .ینحله من الإنحال أو التنحیل بمعنی الإعطاء أی لا یعطیه إلحاح الملحّین شیئا یؤثّر فیه ، بل یعطی مسأله السائلین أو یمنعها حسب المصلحه (هامش المصدر) . وفی بحار الأنوار : «لا یبخله» .
4- .یس : 82 .
5- .التوحید : ص 49 ح 13 ، نهج البلاغه : الخطبه 91 نحوه وکلاهما عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 4 ص 274 ح 16 .
6- .الرحمن : 24 .
7- .الدرّ المنثور : ج 7 ص 698 ، کنز العمّال : ج 2 ص 517 ح 4639 کلاهما نقلاً عن عبد بن حمید وابن المنذر والمحاملی فی أمالیه ؛ بحار الأنوار : ج 60 ص 46 ح 23 .
8- .المآرِبُ : الحوائج ، واحدها مأربه مثلثه الراء (مجمع البحرین : ج 1 ص 37 «أرب») .
9- .الیلنجوجُ : عُودُ البُخورِ (بحار الأنوار : ج 60 ص 90) .
10- .من العراق : أی البصره ، إلی العراق : أی الکوفه أو بالعکس (المصدر) .
11- .بحار الأنوار : ج 60 ص 87 ح 11 نقلاً عن توحید المفضّل .
ص: 245
امام علی علیه السلام :ستایش ، خدایی را که نبخشیدن ، بر دارایی او نمی افزاید، و دِهِش کردن نیز نادارش نمی گردانَد ... اگر آنچه را معادن کوه ها از دل خود بیرون می ریزند، و صدف های دریاها ، خنده کنان آشکار می نمایند: یعنی پاره های نقره و گدازه های زرناب و دانه های مرجان را، به یکی از بندگانش ببخشد، این همه ، تأثیری در وجود ( / جود و بخشش ) او ندارد و نعمت هایِ بی کران او را به پایان نمی رساند . نعمت هایی که در خزانه های خویش دارد ، چندان است که درخواست های خواهندگان ، آنها را تمام نمی کند و اندازه آنها به هیچ ذهنی خطور نمی کند؛ زیرا او بخشنده ای است که هر اندازه ببخشد ، چیزی از او نمی کاهد و پافشاری پافشاری کنندگان ، در دِهِش او تأثیری نمی گذارد ؛ (1) بلکه «چون چیزی را اراده کند ، چنین است که به آن می گوید: «باش !» پس [بی درنگ ]هست می شود» .
الدرّ المنثور به نقل از عمیر بن سعد :با علی علیه السلام در کناره فرات بودیم که کشتی ای عبور کرد . این آیه را خواند: «و او راست در دریا ، کشتی های بادبان دار بلند کوه آسا» .
امام صادق علیه السلام به مفضّل بن عمر :و از نمونه های تدبیر [ خدای ] دانا در آفرینش زمین ، این است که جهت [وزش باد] شمال را بلندتر از جهت جنوب ، قرار داده است . از آن رو ، خداوند عز و جل آن را چنین قرار داده است که آب ها بر روی زمین ، روان شوند و آن را آبیاری و سیراب کنند و سرانجام ، به دریا بریزند. پس، همان گونه که یک طرف بام را بلندتر از طرف دیگر قرار می دهند تا آب از آن سرازیر شود و بر بام نَایستد، درست به همین علّت ، جهت شمال [زمین] نیز بلندتر از جهت جنوب قرار داده شده است؛ و اگر چنین نبود ، آب بر روی زمین ، سرگردان می مانْد و مردم را از کار و فعّالیت هایشان ، باز می داشت و راه ها و گذرگاه ها را مسدود می کرد. دیگر ، آن که اگر این فراوانی آب و روان شدن آن در چشمه ها و درّه ها و رودها نبود ، بی گمان ، پاسخگوی نیاز مردمان برای آشامیدن خود و آشامیدن چارپایان و دام هایشان ، و آبیاری کِشت ها و درختان و انواع غلّاتشان، و نوشیدن وحوش و پرندگان و درندگان، و شنا کردن ماهیان و دیگر آبزیان نبود . افزون بر اینها، سودهای دیگری نیز در آن است که تو بدان دانایی ، لیکن از اهمّیت جایگاه آنها غافلی ؛ زیرا بجز این فواید بزرگِ شناخته شده، یعنی تأثیر آب در زنده نگه داشتن هر آنچه در روی زمین است، از حیوان و نبات، [فواید دیگری هم دارد ، از جمله این که] با نوشیدنی ها می آمیزند و بر اثر آن، نوشیدنی ها ، نرم و برای نوشنده ، گوارا می شوند . [دیگر آن که] با آن ، بدن ها و جامه ها ، از چرک و آلودگی ، پاکیزه می شوند . با آن ، خاک را گِل می سازند و در نتیجه ، مناسب کار و بنّایی می شود . با آن ، جلوی آتش سوزی و صدمه زدن آن به مردم ، گرفته می شود . شخص خسته از کار ، با آن استحمام می کند و از رنج و خستگی اش آسودگی می یابد . فواید دیگری نیز دارد که در وقت نیاز ، به اهمّیت آنها پی می بری. اگر در سودمندی این آب های فراوان انبوه در دریاها ، تردید داری و می گویی: «چه سودی در آن است؟» ، بدان که ، آن آغوش و جولانگاه انواع بی شمارِ ماهیان و آبزیان ، و معدن مروارید و یاقوت و عنبر و انواع گوناگون اشیایی است که از دریا استخراج می شوند، و سواحل آن، رویشگاه عود بخور و انواع گیاهان خوش بو و دارویی است. از اینها گذشته، دریا ، مَرکب آدمیان، و طریقی برای حمل و نقل این کالاهایی است که از سرزمین های دوردست می آورند ؛ کالاهایی نظیر آنچه از چین به عراق، و از بصره به کوفه وارد می کنند. اگر برای حمل و نقل این کالاها ، وسیله ای جز چارپایان نبود ، هر آینه ، از رونق می افتادند و در همان شهرهای خود و در دست صاحبشانشان می ماندند؛ چرا که مزد و هزینه حمل و نقل آنها ، از بهای خود آنها فراتر می رفت و آن گاه ، هیچ کس حاضر نمی شد که این کالاها را حمل کند ؛ و در این ، دو زیان بود: یکی ، نایاب شدن کالاهای بسیاری [ در بیشتر سرزمین ها ] که به شدّت مورد نیاز است ؛ و دیگر ، قطع شدن درآمد کسانی که آنها را حمل [و تجارت] می کنند و به برکت آن ، امرار معاش می نمایند.
.
1- .. یعنی پافشاری و سماجت کسان در خواهش ، تأثیری در او نمی گذارد ؛ بلکه برحَسَب مصلحت، به درخواست کنندگان می بخشد یا از آن ، دریغ می ورزد. در بحار الأنوار ، «لا یبخله» آمده است ؛ یعنی: او را به بخل نمی کشانَد و هر چه بخواهند ، باز عطا می کند و هیچ بخل و مضایقه ای نمی ورزد.
ص: 246
. .
ص: 247
. .
ص: 248
عنه علیه السلام لِلمُفَضَّلِ بنِ عُمَرَ :تَأَمَّل خَلقَ السَّمَکِ ... فَکِّرِ الآنَ فی کَثرَهِ نَسلِهِ وما خُصَّ بِهِ مِن ذلِکَ ، فَإِنَّکَ تَری فی جَوفِ السَّمَکَهِ الواحِدَهِ مِنَ البَیضِ ما لا یُحصی کَثرَهً ، وَالعِلَّهُ فی ذلِکَ أن یَتَّسِعَ لِما یَغتَذی بِهِ مِن أصنافِ الحَیَوانِ ، فَإِنَّ أکثَرَها یَأکُلُ السَّمَکَ حَتّی أنَّ السِّباعَ أیضا فی حافاتِ الآجامِ (1) عاکِفَهٌ عَلَی الماءِ أیضا کَی تُرصِدُ السَّمَکَ ، فَإِذا مَرَّ بِها خَطِفَتهُ ، فَلَمّا کانَتِ السِّباعُ تَأکُلُ السَّمَکَ ، وَالطَّیرُ یَأکُلُ السَّمَکَ ، وَالنّاسُ یَأکُلونَ السَّمَکَ ، وَالسَّمَکُ یَأکُلُ السَّمَکَ ، کانَ مِنَ التَّدبیرِ فیهِ أن یَکونَ عَلی ما هُوَ عَلَیهِ مِنَ الکَثرَهِ . (2)
1 / 2البَرزَخُ بَینَ البَحرَینِالکتاب«وَ هُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَ هَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَ جَعَلَ بَیْنَهُمَا بَرْزَخًا وَ حِجْرًا مَّحْجُورًا» . (3)
«مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیَانِ * بَیْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَا یَبْغِیَانِ» . (4)
«أَمَّن جَعَلَ الْأَرْضَ قَرَارًا وَ جَعَلَ خِلَالَهَا أَنْهَارًا وَ جَعَلَ لَهَا رَوَاسِیَ وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حَاجِزًا أَءِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لَا یَعْلَمُونَ» . (5)
.
1- .الأَجَمَهُ : الشجر المُلتَفُّ ، والجمع أجمات ، وجمع الجمع : آجام (مجمع البحرین : ج 1 ص 20 «أجم») .
2- .بحار الأنوار : ج 64 ص 70 ح 32 نقلاً عن توحید المفضّل .
3- .الفرقان : 53 .
4- .الرحمن : 19 و 20 .
5- .النمل : 61 .
ص: 249
1 / 2 فاصله میان دو دریا
امام صادق علیه السلام به مفضّل بن عمر :در آفرینش ماهی تأمّل نما ... . اکنون در فراوانیِ نسل ماهی و این ویژگی که به او داده شده است ، اندیشه کن. در شکم یک ماهی ، تخم های بی شماری را می بینی. علّت این امر ، آن است که پاسخگوی تغذیه انواع جانوران باشد؛ زیرا بیشتر جانوران ، ماهی می خورند. حتّی درندگان حاشیه بیشه ها نیز در کنار آب می ایستند تا ماهی صید کنند و چون ماهی ای بر آنها بگذرد ، آن را می رُبایند. پس، از آن جا که درندگان ، ماهی می خورند، پرندگان ، ماهی می خورند، آدمیان ، ماهی می خورند، و حتّی ماهی نیز ماهی می خورد ، تدبیر [الهی] در این خصوص ، آن بوده است که ماهیان به این فراوانی باشند.
1 / 2فاصله میان دو دریاقرآن«و او کسی است که دو دریا را موج زنان ، به سوی هم روان کرد: این یکی ، شیرین و گواراست ، و آن یکی ، شور و تلخ است؛ و میان آن دو فاصله ای و حریمی استوار قرار داد».
«دو دریا را [به گونه ای] روان کرد که با هم برخورد کنند. میان آن دو ، فاصله ای است که به هم تجاوز نمی کنند».
«یا آن کس که زمین را قرارگاهی ساخت و در آن ، رودها ، پدید آورد و برای آن ، کوه ها را قرار داد و میان دو دریا فاصله ای [از خشکی] نهاد؟ آیا معبودی با خداست؟ [نه ، ]بلکه بیشترشان نمی دانند».
.
ص: 250
الحدیثالإمام الحسن علیه السلام :اللّهمّ یا مَن جَعَلَ بَینَ البَحرَینِ حاجِزا وبُروجا وحِجرا مَحجورا. (1)
1 / 3قِیامُ البِحارِ عَلی حُدودِهارسول اللّه صلی الله علیه و آله :اللّهمّ إنّی أسأَ لُکَ ... بِالاِسمِ الَّذِی استَقَرَّت بِهِ الأَرَضونَ عَلی قَرارِها ، وَالجِبالُ عَلی أماکِنِها ، وَالبِحارُ عَلی حُدودِها . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :أسأَ لُکَ بِاسمِکَ الَّذی تَجری بِهِ الفُلکُ فِی البَحرِ المُسَلسَلِ المَحبوسِ بِقُدرَتِکَ ، یا اللّهُ . (3)
الإمام علیّ علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ لا مَقنوطا مِن رَحمَتِهِ ، ولا مَخلُوّا مِن نِعمَتِهِ ، ولا مُؤیَسا مِن رَوحِهِ ، ولا مُستَنکَفا عَن عِبادَتِهِ ، الَّذی بِکَلِمَتِهِ قامَتِ السَّماواتُ السَّبعُ ، وقَرَّتِ الأَرَضونَ السَّبعُ ، وثَبَتَتِ الجِبالُ الرَّواسی ، وجَرَتِ الرِّیاحُ اللَّواقِحُ ، وسارَ فی جَوِّ السَّماءِ السَّحابُ ، وقامَت عَلی حُدودِهَا البِحارُ . (4)
فاطمه علیهاالسلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی مَن تَوَکَّلَ عَلَیهِ کَفاهُ ، الحَمدُ للّهِِ سامِکِ (5) السَّماءِ ، وساطِحِ الأَرضِ ، وحاصِرِ البِحارِ . (6)
الإمام الصادق علیه السلام لِلمُفَضَّلِ بنِ عُمَرَ فی وَصفِ البَحرِ :هُوَ الَّذی وَضَعَ لَهُ حَدّا لا یُجاوِزُهُ لِکَثرَهِ الماءِ ولا لِقِلَّتِهِ ، وأنَّ مِمّا یُستَدَلُّ عَلی ما أقولُ أنَّهُ یَقبَلُ بِالأَمواجِ أمثالَ الجِبالِ ، یُشرِفُ عَلَی السَّهلِ وَالجَبَلِ ، فَلَو لَم تُقبَض أمواجُهُ ولَم تُحبَس فِی المَواضِعِ الَّتی اُمِرَت بِالاِحتِباسِ فیها ، لَأَطبَقَت عَلَی الدُّنیا ، حَتّی إذَا انتَهَت عَلی تِلکَ المَواضِعِ الَّتی لَم تَزَل تَنتَهی إلَیها ذَلَّت أمواجُهُ وخَضَعَ أشرافُهُ . (7)
.
1- .مهج الدعوات : ص 355 ، المصباح للکفعمی : ص 289 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 373 ح 1 .
2- .مهج الدعوات : ص 112 ، بحار الأنوار : ج 95 ص 370 ح 23 .
3- .البلد الأمین : ص 412 ، بحار الأنوار : ج 93 ص 255 ح 1 .
4- .مصباح المتهجّد : ص 659 ح 728 عن جندب بن عبد اللّه الأزدی عن أبیه ، بحار الأنوار : ج 91 ص 29 ح 5 .
5- .سَمَکَ الشیء : إذا رَفَعَهُ (النهایه : ج 2 ص 403 «سمک») .
6- .فلاح السائل : ص 440 ح 303 ، بحار الأنوار : ج 86 ص 115 ح 2 .
7- .بحار الأنوار : ج 3 ص 188 نقلاً عن توحید المفضّل .
ص: 251
1 / 3 ایستادن دریاها در کرانه ها و مرزهای خود
حدیثامام حسن علیه السلام :بار خدایا ! ای آن که میان دو دریا ، حائلی و باروهایی و حریمی استوار ، قرار داده است.
1 / 3ایستادن دریاها در کرانه ها و مرزهای خودپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بار خدایا ! از تو درخواست می کنم... به آن نامی که به سبب آن ، زمین ها در قرارگاه خود، و کوه ها در جایگاه هایشان، و دریاها در مرزهایشان ، آرام گرفتند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای خدا! از تو درخواست می کنم به حقّ آن نامت که به سبب آن، کشتی در دریا که با قدرت تو به زنجیر کشیده و محبوس شده است ، روان می شود.
امام علی علیه السلام :سپاس ، خدایی را که از رحمتش نومیدی نیست و هیچ کس از نعمتش ، بی بهره نیست و از لطفش جای یأس نباشد و از عبادتش ، سر باز زده نمی شود؛ همو که به فرمانش هفت آسمان ، برافراشته شدند و هفت زمین ، آرام گرفتند و کوه های استوارِ سر به فلک کشیده ، بر جای شدند و بادهای بارور کننده ، روان گردیدند و ابرها در میان آسمان ، به حرکت در آمد و دریاها ، در مرزهایشان ایستادند.
فاطمه علیهاالسلام:سپاس ، خدایی را که هر که بر او توکّل کرد ، بسنده اش نمود. ستایش ، خدایی را که آسمان را بر افراشت و زمین را گسترانْد و دریاها را محصور کرد.
امام صادق علیه السلام به مفضّل بن عمر ، در وصف دریا :او کسی است که برای دریا مرزی نهاد که با افزایش و یا کاهش آب، از آن مرز ، تجاوز نمی کند. دلیل بر آنچه می گویم ، این است که دریا ، با امواج کوه آسا ، به دشت و کوه نزدیک می شود، و اگر موج های آن گرفته و در جاهایی که مأمورند بمانند، نمانند ، دنیا را فرا می گیرند ؛ ولی چون به آن جاهایی که همواره به آن منتهی می شوند، رسیدند، آرام می گیرند و امواج کوه آسا ، فرو می نشینند.
.
ص: 252
1 / 4تَفَجُّرُ البِحارِ وجَرَیانُهاالإمام علیّ علیه السلام :اُنظُر إلَی الشَّمسِ وَالقَمَرِ ، وَالنَّباتِ وَالشَّجَرِ ، وَالماءِ وَالحَجَرِ ، وَاختِلافِ هذَا اللَّیلِ وَالنَّهارِ ، وتَفَجُّرِ هذِهِ البِحارِ . (1)
عنه علیه السلام :یا مَنِ البِحارُ بِقُدرَتِهِ مَجرِیَّهٌ . (2)
الإمام زین العابدین علیه السلام :اللّهُمَّ إنّی أسأَ لُکَ یا مُدَبِّرَ الاُمورِ ، ویا عالِمَ ما فِی الصُّدورِ ، ویا مُجرِیَ البُحورِ . (3)
الإمام الصادق علیه السلام :اللّهُمَّ رَبَّ النُّجومِ السّائِرَهِ ، ورَبَّ البِحارِ الجارِیَهِ ، ورَبَّ الدُّنیا وَالآخِرَهِ . (4)
1 / 5عَجائِبُ البِحارِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :یا مَن فی کُلِّ شَیءٍ دَلائِلُهُ ، یا مَن فِی البِحارِ عَجائِبُهُ . (5)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 185 ، الاحتجاج : ج 1 ص 482 ح 117 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 26 ح 1 .
2- .بحار الأنوار : ج 86 ص 192 ح 54 نقلاً عن اختیار ابن الباقی عن سلمان .
3- .الإقبال (الطبعه الحجریه) : ص 265 .
4- .الإقبال : ج 2 ص 210 عن سعد بن عبد اللّه ، بحار الأنوار : ج 91 ص 70 ح 3 .
5- .البلد الأمین : ص 407 ، المصباح للکفعمی : ص 342 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 391 .
ص: 253
1 / 4 شکافته شدن دریاها و به حرکت درآمدن آنها
1 / 5 شگفتی های دریاها
1 / 4شکافته شدن دریاها و به حرکت درآمدن آنهاامام علی علیه السلام :به خورشید و ماه، و گیاهان و درختان، و آب و سنگ، و آمد و شدِ این شب و روز، و شکافته شدن این دریاها بنگر [و در آنها اندیشه کن].
امام علی علیه السلام :ای کسی که دریاها به قدرت او روان اند !
امام زین العابدین علیه السلام :بار خدایا ! از تو درخواست می کنم ، ای تدبیر کننده کارها ! و ای داننده آنچه در سینه هاست ! و ای روان کننده دریاها !
امام صادق علیه السلام :بار خدایا ! ای خداوندگار ستارگان گردان ! و ای خداوندگار دریاهای روان ! و ای خداوندگار دنیا و آخرت !
1 / 5شگفتی های دریاهاپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای آن که در هر چیزی نشانه های [هستی و قدرت] اوست ! ای آن که در دریاها ، شگفتی های اوست !
.
ص: 254
عنه صلی الله علیه و آله :أسأَ لُکَ بِاسمِکَ یا لا إلهَ إلّا أنتَ المَخزونِ المَکنونِ الَّذی لا یَعرِفُهُ أحَدٌ إلّا بِالآیاتِ الواضِحاتِ ، وَالدَّلالاتِ البَیِّناتِ ، وَالعَلاماتِ الظّاهِراتِ ، مِن عَجائِبِ الخَلقِ مِنَ النّارِ وَالنّورِ وَالظُّلُماتِ ... وَالبِحارِ وما فیهِنَّ مِنَ الاُمَمِ المُختَلِفاتِ ، کُلٌّ یُسَبِّحُ لَکَ بِذلِکَ الاِسمِ العَظیمِ ، الَّذی لا تَفنی عَجائِبُهُ لَمّا عَظَّمتَهُ وشَرَّفتَهُ وکَرَّمتَهُ وکَبَّرتَهُ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :أنتَ الَّذی فِی السَّماءِ عَظَمَتُکَ ، وفِی الأَرضِ قُدرَتُکَ ، وفِی البِحارِ عَجائِبُکَ . (2)
الإمام الصادق علیه السلام لِلمُفَضَّلِ بنِ عُمَرَ :إذا أرَدتَ أن تَعرِفَ سَعَهَ حِکمَهِ الخالِقِ وقِصَرَ عِلمِ المَخلوقینَ ، فَانظُر إلی ما فِی البِحارِ مِن ضُروبِ السَّمَکِ ، ودَوابِّ الماءِ وَالأَصدافِ ، وَالأَصنافِ الَّتی لا تُحصی ، ولا تُعرَفُ مَنافِعُها إلَا الشَّیءُ بَعدَ الشَّیءِ یُدرِکُهُ النّاسُ بِأَسبابٍ تُحدَثُ ، مِثلُ القِرمِزِ فَإِنَّهُ إنَّما عَرَفَ النّاسُ صِبغَهُ بِأَنَّ کَلبَهً تَجولُ عَلی شاطِئِ البَحرِ فَوَجَدَت شَیئا مِنَ الصِّنفِ الَّذی یُسَمَّی الحَلَزونَ فَأَکَلَتهُ ، فَاختَضَبَ خَطمُها (3) بِدَمِهِ فَنَظَرَ النّاسُ إلی حُسنِهِ فَاتَّخَذوهُ صِبغا ، وأشباهُ هذا مِمّا یَقِفُ النّاسُ عَلَیهِ حالاً بَعدَ حالٍ وزَمانا بَعدَ زمانٍ . (4)
الإمام الکاظم علیه السلام :سُبحانَ مَن ألَجَّ (5) البِحارُ بِقُدرَتِهِ . (6)
.
1- .البلد الأمین : ص 415 ، بحار الأنوار : ج 93 ص 259 ح 1 .
2- .الدروع الواقیه (طبعه مؤسسه النشر الإسلامی) : ص 181 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 202 ح 3 .
3- .الخَطمُ : الأنفُ (النهایه : ج 2 ص 50 «خطم») .
4- .بحار الأنوار : ج 3 ص 109 نقلاً عن توحید المفضّل .
5- .التجَّ البَحرُ : أی تلاطمت أمواجه (مجمع البحرین : ج 3 ص 1622 «لجج») .
6- .مهج الدعوات : 294 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 330 ح 3 .
ص: 255
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای آن که خدایی جز تو نیست ! از تو می خواهم به حقّ آن نامِ اندوخته و نهانت که هیچ کس آن را نمی شناسد، مگر از طریق نشانه های روشن و دلایل آشکار و علامت های پیدا، یعنی شگفتی های آفرینش چون آتش و روشنایی و تاریکی ها ... ، و دریاها و موجودات گوناگونی که در آنها زیست می کنند، و همگی به آن نام بزرگ ، تو را تسبیح می گویند؛ نامی که چنان باعظمت و ارجمند و گرامی و بزرگش داشتی که شگفتی هایش را پایانی نیست.
امام علی علیه السلام :تو آنی که آسمان ، نشانه عظمت توست و زمین ، گواه قدرت تو، و در دریا، شگفتی هایت را پدید آورده ای.
امام صادق علیه السلام به مفضّل بن عمر :اگر می خواهی گستردگی حکمت آفریدگار ، و کوتاهی و ناچیزیِ دانش آدمیان را بدانی ، بر آنچه در دریاهاست ، اندیشه کن: از انواع ماهیان و آبزیان و صدف ها ، و دیگر گونه های بی شمار [جانوران دریایی ]که سودمندی آنها شناخته نمی شود ، مگر به تدریج که با پیدایش اسباب، مردم به آنها پی می برند ؛ مانند رنگ قرمز که مردم به این رنگ ، از آن جا پی بردند که ماده سگی در ساحل دریا می گردید و چیزی از رده [ آبزیان] موسوم به حلزون را یافت و آن را خورد و پوزه اش به خون آن ، آغشته شد و مردم ، زیباییِ آن رنگ را دیدند و از آن رنگ برای رنگ کردن ، استفاده کردند؛ و امثال این فواید که مردم ، هر از چند گاهی و زمانی به آن پی می برند.
امام کاظم علیه السلام :پاکا خدایی که دریاها، به قدرت او، متلاطم اند !
.
ص: 256
الفصل الثانی : طاعه البحر وتسبحه2 / 1طاعَهُ البَحرِالکتاب«وَ لَقَدْ أَوْحَیْنَا إِلَی مُوسَی أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِی فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقًا فِی الْبَحْرِ یَبَسًا لَا تَخَافُ دَرَکًا وَ لَا تَخْشَی» . (1)
«فَأَوْحَیْنَا إِلَی مُوسَی أَنِ اضْرِب بِّعَصَاکَ الْبَحْرَ فَانفَلَقَ فَکَانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ» . (2)
الحدیثالکافی :إنَّ موسی علیه السلام ناجاهُ اللّهُ تَبارَکَ وتَعالی ، فَقالَ لَهُ فی مُناجاتِهِ : یا موسی ... الأَرضُ مُطیعَهٌ ، وَالسَّماءُ مُطیعَهٌ ، وَالبِحارُ مُطیعَهٌ ، وعِصیانی شَقاءُ الثَّقَلَینِ . (3)
.
1- .طه : 77 .
2- .الشعراء : 63 .
3- .الکافی : ج 8 ص 42 و 45 ح 8 ، تحف العقول : ص 493 نحوه ، بحار الأنوار : ج 77 ص 35 ح 7 وراجع : موسوعه العقائد الإسلامیه : ج 3 ص 213 (معرفه اللّه / القسم الأوّل / الفصل الخامس / الباب التاسع : خلق البحر) .
ص: 257
فصل دوم : فرمان بُرداری و تسبیح گویی دریا
2 / 1 فرمان بُرداری دریا
فصل دوم : فرمان بُرداری و تسبیح گویی دریا2 / 1فرمان بُرداری دریاقرآن«و به موسی وحی کردیم که: بندگان را شبانه ببر و راهی خشک در دریا برای آنان باز کن که نه از فرا رسیدن [دشمن] بترسی و نه [از غرق شدن] بیمناک باشی ».
«به موسی وحی کردیم که: «با عصای خود بر دریا بزن» ، تا از هم شکافت و هر پاره ای ، همچون کوهی سِتُرگ بود».
حدیثالکافی:خداوند تبارک و تعالی با موسی علیه السلام مناجات کرد و در مناجاتش به او فرمود: «ای موسی ! ... زمین ، سر به فرمان [من] است. آسمان ، سر به فرمان است. دریاها ، سر به فرمان اند و نافرمانی از من ، [مایه] بدبختی جنّ و انس است» .
.
ص: 258
2 / 2تَسبیحُ البَحرِ وتَهلیلُهُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :أسأَ لُکَ بِاسمِکَ الَّذی یُسَبِّحُ لَکَ بِهِ البِحارُ الزّاخِراتُ الَّتی هِیَ بِالأَرضِ مُحیطاتٌ . (1)
بحار الأنوار مِن دُعاءٍ عَلَّمَهُ جَبرَئیلُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله :وبِالَّذی تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ وَالأَرَضونَ بِأَطرافِها ، وَالبِحارُ بِأَمواجِها ، وَالحیتانُ فی بِحارِها ، وَالأَشجارُ بِأَغصانِها ، وَالنُّجومُ بِزینَتِها . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ بِما حَمِدَ بِهِ بِحارُهُ بِما فیها ، وَاللّهُ أکبَرُ بِما کَبَّرَهُ بِهِ بِحارُهُ بِما فیها ، وسُبحانَ اللّهِ بِما سَبَّحَهُ بِحارُهُ بِما فیها ، ولا إلهَ إلَا اللّهُ بِما هَلَّلَهُ بِحارُهُ بِما فیها . (3)
راجع : ص 254 ح 19 .
.
1- .البلد الأمین : ص 416 ، بحار الأنوار : ج 93 ص 259 ح 1 .
2- .بحار الأنوار : ج 95 ص 371 ح 23 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی.
3- .الدروع الواقیه : ص 218 ، العدد القویّه : ص 209 من دون إسناد إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 95 ص 442 ح 44 نقلاً عن أصل قدیم من مؤلفات قدماء الأصحاب .
ص: 259
2 / 2 دریاها، خدا را به پاکی و یگانگی می ستایند
2 / 2دریاها، خدا را به پاکی و یگانگی می ستایندپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از تو درخواست می کنم به حقّ آن نامت که دریاهای مالامال که زمین را در میان گرفته اند، با آن نام ، تو را به پاکی می ستایند.
بحار الأنوار از دعایی که جبرئیل علیه السلام به پیامبر صلی الله علیه و آله آموخت :و به حقّ آن کسی که آسمان ها و زمین ها ، کران تا کرانشان، و دریاها با خیزاب هایشان ، و ماهیان در دریاها، و درختان با شاخسارانشان، و ستارگان با زیبایی هایشان ، او را به پاکی می ستایند.
امام علی علیه السلام :سپاس ، خدای را با آنچه دریاهایش و هر آنچه در آنهاست ، با آن او را می ستایند . خدا را به بزرگی یاد می کنم با آنچه دریاهایش و هر آنچه در آنهاست ، با آن او را به بزرگی یاد کنند. خدا را به پاکی می ستایم با آنچه دریاهایش و هر آنچه در آنهاست ، با آن او را به پاکی می ستایند. خدا را به یگانگی می ستایم با آنچه که دریاهایش و هر آنچه در آنهاست ، او را به یگانگی ستایند.
ر . ک : ص 255 ح 19 .
.
ص: 260
الفصل الثالث : رکوب البحر3 / 1کَراهَهُ رُکوبِ البَحرِ فی هَیَجانِهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ عَزَّ وجَلَّ کَرِهَ لَکُم أیَّتُهَا الاُمَّهُ أربَعا وعِشرینَ خَصلَهً ، ونَهاکُم عَنها ... وکَرِهَ رُکوبَ البَحرِ فی هَیَجانِهِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن رَکِبَ البَحرَ عِندَ ارتِجاجِهِ فَماتَ ، فَقَد بَرِئَت مِنهُ الذِّمَّهُ . (2)
3 / 2الأَمانُ مِنَ الغَرَقِ فِی البَحرِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :یا عَلِیُّ : أمانٌ لِاُمَّتی مِنَ الغَرَقِ إذا هُم رَکِبُوا السُّفُنَ فَقَرَؤوا بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ : «وَ مَا قَدَرُواْ اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالْأَرْضُ جَمِیعًا قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَ السَّمَاوَاتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی عَمَّا یُشْرِکُونَ» (3) «بِسْمِ اللَّهِ مَجْراهَا وَ مُرْسَاهَا إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَّحِیمٌ» (4) . (5)
.
1- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 556 ح 4914 ، الخصال : ص 520 ح 9 ، الأمالی للصدوق : ص 378 ح 478 کلّها عن الحسین بن زید بن علیّ عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 76 ص 285 ح 2 .
2- .مسند ابن حنبل : ج 7 ص 389 ح 20774 ، کنز العمّال : ج 15 ص 360 ح 41372 نقلاً عن شعب الإیمان عن زهیر بن عبد اللّه السنوی .
3- .الزمر : 67 .
4- .هود : 41 .
5- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 370 ح 5762 عن حمّاد بن عمرو عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 333 ح 2656 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 77 ص 58 ح 3 ؛ المعجم الکبیر : ج 12 ص 97 ح 12661 ، الدعاء للطبرانی : ص 255 ح 804 کلّها عن ابن عباس ، کنز العمّال : ج 6 ص 714 ح 17537 .
ص: 261
.